Til odel og eige?
Slektskap, jord og arv på gardsbruk i ei vestnorsk bygd

Gunnlaug Daugstad

Institutt for sosialantropologi, Universitetet i Bergen
Hovudfagsavhandling

Innhald

Føreord

Avhandlinga er utført med støtte frå forskingsprosjektet Kinship -quo vadis? Meanings of kinship in Norway and beyond. Takk til dei ansvarlege bak prosjektet, Marit Melhus, Signe Howell og Olaf H Smedal for at eg fekk vere knytt til prosjektet.

Takk til alle innbyggjarane i 'Vintervik'. Utan deira tolmod og interesse for kva eg held på med, hadde ikkje prosjektet latt seg gjennomføre. Særleg takk til dei som tok seg tid til intervju og samtalar. Eg vil også takke dei ansvarlege for biletsamlinga ved 'Vintervik museum' for tilgang til biletmateriale.

Takk til min faglege veiledar Olaf H Smedal for fagleg inspirasjon, konstruktiv kritikk og grundige tilbakemeldingar frå dei første utkasta til det ferdige produktet.

Takk til mine medstudentar Jannicke Hjelmervik, Benedicte Lie og Tom Irgan i kollokviegruppa verdifulle innspell i skrivefasen.

Takk til Sissel Kvernes og Åsne Halskau for gode råd og støtte under sluttføringa av avhandlinga.

Og ikkje minst takk til Karam, Mamma, Pappa, Marit, Torill, Kristin, svograr, nevøar, nieser, tanter, onklar og resten av 'slekta' som på ulikt vis har gitt meg viktig inspirasjon under arbeidet med denne avhandlinga.

Bergen 19. november 1999

Gunnlaug Daugstad

1 Innleiing

Det mest sentrale spørsmålet i denne hovudfagsavhandlinga er korleis ein forheld seg til slektskap, jord og arv i eit lokalsamfunn på nordvestlandet. Den bygda eg har mest materiale frå, er ei bygd eg har kalla Vintervik. Slektskap har vore eit av dei mest sentrale tema i sosialantropologi, og er rekna for å vere eit felt som gir innblikk i sentrale verdiar i eit samfunn. Slektskap kan forstås som ei kulturell form, ein kontekst eller eit rammeverk for å tenke, ytre og handle. Slektskapsrelasjonar er sett på som viktige for menneske sitt livsopphald, vern, tilknyting, alliansar, status og identitet. I antropologiske studie av jordbruksbaserte samfunn har ein ofte prøvd å kople spørsmål om reproduksjon av hushaldsgrupper med arvestrategiar (Segalen 1997:3). Fleire klassiske studie viser at ei sosial organisering og dei sosiale distinksjonane som er viktig for slektskap som sosialt system, heng nøye saman med distribusjon og rettigheiter i jord.⁽¹⁾ I eit moderne samfunn er ikkje slektningar nødvendigvis lenger knytt til samme lokalitet, og i ei vestleg kontekst styrer det offentlege slektskap gjennom lovgjeving. Lovverket eksisterer likevel ikkje utan ein normativ basis i folkelege forestillingar om slektskap. I tidlegare studie av lokalsamfunn i Noreg har ein gjerne vore opptatt av tema som nettverk, hushald, kjønn og sosial endring. Det er ikkje utført grunnleggjande studie av slektskap i Noreg (jamfør Howell, Melhuus og Smedal 1996). Eg vil innleiingsvis skissere problemfeltet og det analytiske og metodiske rammeverket for avhandlinga.

1.1. Problemfelt og arbeidshypotese

Fram til byrjinga på 1900-talet var nærare 90 % av innbyggjarane i Norden knytt til jordbruk og fiske som primære økonomiske aktivitetar (Vike 1994:524). Dei to (viktigaste) primærnæringane i Noreg i dag er stadig jordbruk og fiske, men berre 2,5 % av landområda i Noreg er dyrka mark (ibid.). Jordbruk i Noreg er ei form for tilpassing ein kan kalle dyrkingsøkonomi. Dette er ei driftsform som krev gjødsling og vidare arbeid med jorda for å få eit økonomisk utkomme (Aschehoug og Gyldendal 1988). Fiske er på den andre sida ei tilpassing ein kan kalle haustingsøkonomi, det vil seie at ein samlar inn naturen sine produkt og ikkje sett inn tiltak for å ta var på eller forbetre produksjonsevne eller det produktive miljøet (ibid.). Den nye vekstnæringa i primærnæringane har i dei seinare åra vore aquakultur, som krev tilrettelegging i langt større grad enn tradisjonelt fiske. I Noreg er i dag jordbruk og fiske under to ulike departement: Landbruksdepartementet og Fiskeridepartementet.

Ved ein dyrkingsøkonomi vil eigedom og eigedomsforhold vere svært viktig. Med eigedom meiner eg "estate", gods eller juridisk arvemasse. Tilgangen på landbruksressursar vert i Noreg styrt av reglar for distribusjon innan familien. Den norske odelsretten uttrykker ein juridisk slektsdominans i forhold til landbruksressursar, og prioriterer slektningar framfor andre kjøparar. Reglar og praksis knytt til arv kan såleis vere eit inntak til å studere relasjonen mellom slektskap og jord. Ottar Brox (1964) drøftar i sin artikkel om eigedomsrett og tilgang til naturressursar har noko å seie når det gjeld ekteskaps- og arvestrategiar. I si studie av to bygder i Nord-Noreg i perioden 1890-1940 kjem han fram til at ein har hatt ei strategisk tilnærming til både arv og slektskap. I dette området har ein utvikla eigen praksis på grunnlag av ei interesse for å halde på fiskerettigheitene knytt til eigedomsretten. Den britiske antropologen Jack Goody (1976b) hevdar likeins at arvesystemet, i den grad det er knytt til eigedom og eigedomsrett, også er med på å strukturere mellommenneskelege relasjonar. Når eigedom vert overført mellom generasjonar, vert eigedomsforhold reprodusert over tid (ibid:1). Eigarar av gardsbruk si oppfatning av kontinuitet vil både kaste lys over menneske sine tankar og haldningar til relasjonen mellom jord og slektskap, og over forholdet til dei politiske og økonomiske mekanismane. Haldningar og praksis knytt til reproduksjon av eigedomsrett har viktige konsekvensar for landbruksstrukturen, økonomien og busettinga i distrikta. Eigedomsrett og rekruttering til landbruksnæringa er stadig oppe til diskusjon både på den politiske og den private arena, og det juridiske rammeverket er med på å regulere forestillingar om "slekta" sine rettigheiter.

I denne avhandlinga vil eg drøfte kvifor eigarar av gardsbruk i Noreg er opptatt av å halde eigedommen "i slekta". Kva ligg det i å halde eit gardsbruk "i slekta"? Korleis sikrar ein kontinuitet? Er det odelsretten som ligg til grunn for den menneskelege erstatninga? Er det alternative strategiar, og i så fall kva slags alternativ? Kva føringar ligg bak ei avgjersle om å overta eit gardsbruk? Kva verdiar er det snakk om å transformere mellom generasjonar? Har jordeigedommen ein reint økonomisk verdi, eller er det også "noko meir" som skal takast var på? I så fall vil dette innebere at ein har ein situasjon der politiske og økonomiske interesser ikkje har redusert verdien av "blodsband".

1.2. Analytisk rammeverk

Som analytisk rammeverk for det følgjande vil eg sjå på det norske gardsbruket som ein variant av det som vert kalla for "hus-baserte samfunn". Ved å bruke den franske antropologen Claude Lévi-Strauss sin teori om Huset kan eg drøfte ulike sider ved tilknyting til eit gardsbruk. I sitt tidlegare arbeid var Lévi-Strauss særleg opptatt av elementære og komplekse strukturar (jamfør Lévi-Strauss 1969). Samfunn med elementære strukturar er karakterisert av positive og negative ekteskapsreglar som spesifiserer den kategorien slektningar som ektefellen kan bli vald frå (men også her er det ein viss valfridom). Dette vil danne eit nettverk gjennom byte av ektefellar og slik skape ein form for solidaritet. I følgje Lévi-Strauss vil samfunn utvikle komplekse strukturar utifrå elementære strukturar. Samfunn med komplekse strukturar manglar positive ekteskapsreglar og er karakterisert av negative ekteskapsreglar (mellom anna incesttabuet, som for så vidt gjeld både samfunn med elementær og kompleks struktur). Valet av ektefelle blir avgjort utifrå faktorar utanom slektskap, og er avhengig av rikdom, makt, klasse og personlege attributtar. I slike samfunn har politiske og økonomiske institusjonar i stort monn erstatta slektskap som ein institusjon for val av ektefelle (Carsten & Hugh-Jones 1995:9). Hus-baserte samfunn representerer eit stadium mellom elementære og komplekse strukturar (ibid:10). Her vil politiske og økonomiske interesser ha stor innverknad, men vil enno ikkje ha redusert verdien av blodsband (Lévi-Strauss 1983:186).

In various parts of the world we are familiar with societies made up of units which cannot be defined either as families or as clans or lineages. […] in order to understand them, it was necessary to introduce into anthropological terminology the notion of the "house" (in the sense in which one speaks of a "noble house"), and therefore that a type of social structure hitherto associated with complex societies is also to be found in non-literate societies (Lévi-Strauss 1987:151).

I sin diskusjon om den sosiale og symbolske rolla Huset har, var Lévi-Strauss særleg opptatt av å finne eit felles strukturerande prinsipp i kognatiske samfunn (Howell 1995:149). Teorien om Huset blir i stor grad etablert gjennom ei nyanalyse av den sosiale organiseringa hos den nordamerikanske indianarstamma Kwakiutl (Lévi-Strauss 1983 og 1987). Tidlegare hadde ikkje antropologar klart å avgjere om Kwakiutl hadde ei matrilineær, patrilineær eller bilateral organisering:

At the time they were originally studied, towards the end of the nineteenth century, it was at first believed that they were in the process of evolving from a matrilineal to a patrilineal system. Then, on the basis of further information, the converse hypothesis was adopted. Today most anthropologists suppose the Kwakiutl to have a non-differentiated system of descent, which is just as unsatisfactory because certain features of their social organisation are obviously patrilineal, whereas others have a matrilineal tinge, but without these principles having such clearly demarcated fields of application as would allow us to classify the Kwakiutl among societies with bilateral descent (Lévi-Strauss 1987:151).

Lévi-Strauss løyser dette teoretiske dilemmaet (for Kwakiutl-indianarane var det ikkje noko dilemma) ved sjå på historia og samanliknar numayma-institusjonen hos Kwakiutl mellom anna med adelshusa i det føydale Europa,⁽²⁾ og introduserer Huset som analytisk reiskap. Lévi-Strauss skriv:

On all levels of social life, from the family to the state, the house is therefore an institutional creation that permits compounding forces which, everywhere else, seem only destined to mutual exclusion because of their contradictionary bends. Patrilineal descent and matrilineal descent, filiation and residence, hypergamy and hypogamy, close marriage and distant marriage, heredity and election: all these notions, which usually allow anthropologists to distinguish the various known types of society, are reunited in the house, as if, in the last analysis, the spirit (in the eighteenth-century sense) of this institution expressed an effort to transcend, in the spheres of collective life, theoretically incompatible principles (Lévi-Strauss 1983:184).

Numayma-institusjonen kunne tilsynelatande verke som eit døme på ein patrilineær regel for avstamming. Ein kan likevel sjå at når regelen ikkje kunne nyttast, til dømes om det ikkje var nokon son til å overta, så kunne ein ta i bruk kva som helst slags anna prinsipp for avstamming. Ein kan mellom anna finne at titlar og våpenskjold blir overført både til barnebarn via døtrer, og til ein svigerson. Det viktigaste er ikkje å følgje visse arveprinsipp, men å sikre kontinuiteten i Huset som ei eining. I tillegg vert det nytta tilsynelatande motstridande ekteskapsreglar som eksogami og endogami, alt etter om ein har interesse av å akkumulere eller halde på rikdom. Slike samfunn er også karakterisert av det Lévi-Strauss kallar "fiktivt slektskap" både i form av alliansar og adopsjon (Lévi-Strauss 1987:152).

Eit anna trekk som karakteriserer hus-baserte samfunn, er dei materielle og immaterielle verdiane:

We are, therefore, in the presence of one of the same institution: a corporate body holding an estate made up by both material and immaterial wealth, which perpetuates itself through the transmission of its name, its goods, and its titles down a real or imaginary line, considered legitimate as long as this continuity can express itself in a language of kinship or of affinity and, most often, both (Lévi-Strauss 1983:174).

Rikdommen i Huset inkluderer i tillegg til dei openberre materielle verdiane, også immaterielle verdiar som namn, titlar, ære og arvegods med eit "mytisk" opphav. I kraft av dette har Huset gjerne eit eige namn og ein "biografi". Eit sentralt poeng er at verdiane ikkje er knytt til personane men til Huset. I eit slikt perspektiv vert Huset noko meir enn ei bygning, opphaldsstad eller gruppe menneske. Den nederlandske antropologen Henk de Haan skriv at Huset refererer til ei form for sosial organisering, symbolisert og tingleggjort gjennom ei materiell og romleg eining (1994:9). Slik personifiserer Huset bandet mellom tidlegare og framtidige generasjonar, og gir familien identitet i tid og rom. Det er på den eine sida ein "død" ting, og på den andre sida er det eit rom for å vere sosial, forme identitet og ei kjensle av "å høyre til".

Fleire antropologar nyttar Huset som analytisk perspektiv på materiale frå ulike delar av verda, mellom anna de Haan (1994), Waterson (1990), Bestard-Camps (1991), Smedal (1994), bidragsytarane i Carsten & Hugh-Jones (1995) og Pina-Cabral (1997). Både den portugisiske antropologen Jõao de Pina-Cabral og de Haan bringer Huset som analytisk omgrep "tilbake" til Europa. Medan Pina-Cabral legg vekt på at urbane, portugisiske familiar også har Hus som ei form for "anker" (1997:79), nyttar de Haan teorien på materiale frå gardsbruk i Nederland. De Haan refererer mellom anna til dei skandinaviske landa som det han kallar dei "klassiske jordbruksområda i Europa", som kan bli karakterisert som hus-baserte samfunn (1994:9). De Haan skriv ikkje noko om særskilt om Noreg, og differensierer heller ikkje mellom dei skandinaviske variantane. Likevel kan trekka som han etter Lévi-Strauss skisserer som karakteristiske ved hus-baserte samfunn, utan tvil vere eit nyttig analytisk perspektiv til å forstå "det norske gardsbruket".

Her der det nødvendig å presisere at eg i avhandlinga vil skilje mellom dei juridiske nemningane gard og bruk. Garden er danna av fleire einingar for busetting. Bruk er dei enkelte einingane under garden, det vil seie alle registrerte jordstykke eller tomter. Eg vil nytte nemninga bruk og gardsbruk om kvarandre.⁽³⁾ Termen gardsbruk nyttar eg på bruka som er rekna som landbrukseigedommar og som det kviler odel på, uavhengig av om dei er i drift som sjølvstendige einingar. Kva som gjer eit gardsbruk til eit slektsbruk vil eg drøfte seinare.

Eg vil i det følgjande sjå på gardsbruket som ein grunnleggjande basis og metafor for ei form for sosial organisering. Eg vil (som også Carsten & Hugh-Jones) argumentere for at Huset og gardsbruket er ei dynamisk eining. Gardsbruket er ei eining av jord, driftsbygningar og bustadhus, og utan tvil ei materiell eining (estate). Gardsbruket si kjelde til vitalitet og dynamikk kjem både frå menneska som bur på bruket, dei som kjenner seg knytt til bruket, gjennom transformeringa av immaterielle og materielle verdiar mellom generasjonar, ritual og feiringar og som eit potensielt livsgrunnlag eller yrke for menneska. I avhandlinga nyttar eg nemningane gardsbruk, bruk og Hus når eg skriv om den samme eininga.

1.3. Feltarbeid som metodisk tilnærming

Før eg går vidare er det viktig å få fram den metodiske framgangsmåten. Feltarbeidet som metode blei i stor grad etablert av den polsk-britiske antropologen Bronislaw Malinowski. Malinowski blir gjerne omtala som "feltarbeidet sin far", fordi han var den første antropologen som i lengre tid oppheldt seg i det samfunnet han skulle skildre (Nielsen 1996:35). "Deltakande observasjon" blei for Malinowski det grunnleggjande i feltarbeidet. Han var mest opptatt av menneske si verkeleggjering av kulturen her og no observert i ulike handlingar (ibid). Det antropologiske feltarbeidet vert automatisk annleis ved studium av såkalla "moderne" kultur. På 1950-talet gjorde den britiske antropologen John Barnes (1954) ei kartlegging av det sosiale mangfaldet i Bremnes på Bømlo i Vest-Noreg. Barnes la mellom anna vekt på at ein i studie av vestlege samfunn blir stilt overfor eit kompleksitetsproblem som gjer at forståinga av eit "heile" ikkje lenger er mogleg (Vike 1994:523), om det nokon gong har vore det.

Materialet har eg i hovudsak fått tak i gjennom eit 7 månaders feltarbeid i Vintervik i perioden januar til august 1998. Min framgangsmåte for innsamling av data var i hovudsak intervju og samtalar med innbyggjarar i Vintervik (men også nokre frå andre bygder). Mine informantar⁽⁴⁾ er i hovudsak tidlegare og dagens eigarar av gardsbruk, og nokre få som nettopp har avgjort om dei skal ta over gardsbruket eller ikkje. Eg har, medviten eller umedviten, nytta tidlegare erfaringar og opplevingar frå oppveksten min i eit bygdesamfunn som ei referanseramme både i feltarbeidsfasen og i skrivefasen. Sjølve feltarbeidet mitt byrja eg med ei presentasjonsrunde der eg gjekk frå hus til hus. Eg fekk såleis avtalar om seinare feltsamtalar. Ved dei ustrukturerte feltsamtalane avtala eg i dei fleste tilfella tid og stad først. Andre hadde sagt: "...du må berre må stikke innom når du fér forbi…". Ved nokre feltsamtaler var fleire personar til stades. I dei fleste tilfella var samtalen både med mannen og kona på eit gardsbruk, ofte gjekk barn eller barnebarn til og frå og av og til kom andre slektningar og naboar innom. Eg hadde førebudd ein del tema for samtalane, for å vere innom nokolunde dei samme spørsmåla. Eg nytta i stor grad bandopptakar under feltsamtalane. I nokre tilfelle spurde eg om å få skrive ned når dei sa noko "viktig som eg måtte hugse", og i andre tilfelle noterte eg ned i etterkant det eg hugsa frå samtalar og hendingar.

Eit trekk som gjekk igjen i dei fleste samtalar var at mine informantar var opptatt av å samanlikne sin eigen situasjon med ulike representasjonar av "før i tida". I den typen tilnærming som feltarbeidet utgjer, vil informantar gjerne presentere notida i forhold til ulike periodar, epokar og historier om fortida. Det vil seie at notida blir presentert gjennom å kontrastere den til andre periodar (Hastrup 1990b:16). Dagens situasjon vil bli sett i forhold til fortida, slik som mine informantar og eg sjølv erfarer det. Omgrep som "før i tida", "når I va ungen" og "opprinneleg" refererer til ulike tidsepokar, som ikkje nødvendigvis blir klargjort av mine informantar. Informantar kan samstundes snakke om ting dei har opplevd i sin eigen barndom, noko som besteforeldra deira har fortalt dei, og dei kan referere til ulike lokalhistoriske kjelder og meir "mytiske" forteljingar.

I tillegg til samtalar og intervju har eg også nytta skriftlege kjelder: lokalhistorisk litteratur⁽⁵⁾: mellom anna bygdebøker og "Gard og Slekt i Vintervik"; avisartiklar: både frå lokalaviser, Bondebladet, Nationen og andre landsdekkjande aviser; utskrift frå matrikkelen (oversikt over dei ulike gardane med bruk og skyld); lovteksten til Odelslova; offentlege notat: frå Norges Bondelag, Norges bonde- og småbrukarlag og Landbruksdepartementet. Under feltarbeidet las eg også antropologisk litteratur som eg har hatt stor nytte av både i feltarbeidsprosessen og i skriveprosessen. Desse var Marilyn Strathern si "Kinship at the core" (1981), Kari Siverts si hovudfagsavhandling "Vedlikehold og kontinuitet. En diskusjon av rekruttering til gårdsbruk på Osterøy" (1979) og Mary Bente Bringslid si doktorgradsavhandling "Bygda og det framande" (1996).

1.4. Når antropologen er ein innfødd

I dei seinare åra har ein særleg blitt opptatt av å drøfte refleksivitet i feltarbeidet. Finn Sivert Nielsen seier at omgrepet ofte blir assosiert med postmodernismen, og refererer til den konstante integrasjon som vil råde i all sosial samhandling, og særleg i forhold til feltarbeidar og informant. I debatten om den metodiske tilnærminga, har det med stor styrke blitt hevda at feltarbeidaren si posisjonering i felten har viktige konsekvensar for dei data han eller ho får (Nielsen 1996:262). Dette kom ikkje minst til syne då Malinowski si personlege dagbok frå felten, "A diary in the strict sense of the term", blei publisert i 1967. I dagboka kom det fram at han hadde ei rekke personlege frustrasjonar og tankar om informantane under feltarbeidet. Eit anna døme er Elanore Smith Bowen (Laura Bohannan) si bok "Return to laughter" som blei publisert i 1954. Årsaka til at boka blei publisert under pseudonym, var at hennar subjektive framstilling ikkje skulle øydeleggje hennar vidare akademiske karriere. Begge desse framstillingane får fram at antropologen, som er forskningsinstrumentet, ikkje er eit objektivt "måleinstrument". Medan refleksivitet og posisjonering tidlegare var eit ikkjetema i det tidlege vitskapelege idealet, er det i dag sett på som eit vitskapeleg krav.

I motsetning til Malinowski og svært mange av antropologane etter han, gjorde eg feltarbeid på ein stad der menneske har skikkar og språk som ikkje var ukjend for meg. Eg reiste for det første tilbake til ei bygd ikkje langt frå mi eiga heimbygd, men til skilnad frå andre besøk i området skulle eg no vere "antropolog i felten". I tillegg er eg sjølv oppvaksen på eit gardsbruk med odel, og det er ingen tvil om at det er min eigen bakgrunn som bygdejente med oppvekst på eit gardsbruk som i utgangspunktet har motivert meg til å skrive denne avhandlinga. Eg kjenner ein del av "problematikken" for oppgåva frå min eigen oppvekst på eit gardsbruk som i dag ikkje er i drift, der det er usikkert kven som skal overta. "Dei andre" er i høgste grad personar eg deler førestellingsverd med. Samstundes står eg i fare for å oversjå viktige data og informasjon fordi samhandling, språk og problematikk er så kjent for meg. Eg deler førestellingsverd med mine informantar, sjølv om kva denne "felles førestellingsverda" inneber er vanskeleg å spesifisere. Mange av mine eigne og mine informantar sine grunnleggjande verdiar og kulturelle kategoriar er i stor grad umedvitne og blir ikkje uttalte (Wadel 1991:18). Arsenalet av den kunnskapen som er felles er meir omfattande ved feltarbeid i eigen kultur enn ved feltarbeid i framand kultur (ibid:19). Dei daglege rutinene, som å slå av ein "passe forpliktande" prat på butikken, er allereie ein del av min sosiale kapasitet når eg kjem i felten. Mitt prosjekt er meir å gjere det kjende eksotisk og framandt, og gå bak mine eigne fordommar og forestillingar om korleis det er å vekse opp og bu i eit bygdesamfunn og på eit gardsbruk. Ei hjelp til å stille spørsmål ved det empiriske materialet, er gjennom det analytiske perspektivet.

Slik eg ser det, gjennom mine erfaringar frå feltarbeidet, hadde eg ein klar fordel av å vere ein "lokal" person som informantane kunne forhalde seg til gjennom tidlegare kjennskap og forestillingar om "korleis eg skulle vere", fordi eg var "i slekt" med visse personar. Eg hadde under mi presentasjonsrunde ingen problem med å komme inn over dørstokken til innbyggjarane i Vintervik, og eg fikk høyre at eg måtte: "…berre komme att om det er noko I kan hjelpe deg med…". Eg vil hevde at ein av årsakene til dette nettopp var at eg automatisk blei plassert i det sosiale rommet. Eg blei knytt til ei bygd i kommuna som alle kjente godt til, og eg blei plassert sosialt i forhold til mine foreldre, slektningar og folk eg kjende.⁽⁶⁾ Det blei også forventa at eg, som ein innbyggjar frå ei nærliggjande bygd, hadde ein viss kjennskap til Vintervik og kven som budde der, og ikkje minst kven eg var "i slekt med" der og i nærliggjande bygder. I løpet av eit intervju eller ein samtale kunne vi gjerne ende opp med å nøste opp korleis eg og informanten var "i slekt": "Me er no vel i slekt alle her inne i Vintervika… Det er no så rart med det, når både mor di og far din var her ifrå, og alle fire besteforeldra på begge sien, då blir det noko slekt", "Ja, me er no vel ratt i slekt me også." (Sigurd, 73 år). Eg vil hevde at mine eigne slektsrelasjonar blei eit inntak til å få i gang ein samtale, for dei fleste ønskte å vite kven eg var "dotter til". Eg trur at den positive opplevinga eg hadde, delvis var på grunn av at eg ikkje blei klassifisert som ein "framand", og at eg hadde ei felles "førestellingsverd" med mine informantar. Eg representerte ikkje det ukjende, som i eit bygdesamfunn gjerne er omreisande seljarar, utsende frå Jehovas vitne, innflyttarar og utlendingar. Eg kunne "forstå" kva "dei andre" snakka om, fordi eg hadde ein liknande bakgrunn. Med å vere ein "lokal person" snakka eg også språket (dialekta) godt, og kunne forstå dialogen og "det usagte" språket.

Mine erfaringar og opplevingar frå oppveksten min i eit bygdesamfunn gjer at eg kan bli definert som ein "innfødt antropolog". Dette rører ved ein stor metodologisk debatt i antropologien: kan ein gjere eit antropologisk feltarbeid i eigen kultur? I kva grad, og i kva tyding, er ein antropolog "heime"? Den danske antropologen Kirsten Hastrup går så langt at ho hevdar det er umogleg å gjere antropologisk feltarbeid i "eigen" kultur (1991:10). Samstundes seier ho at studie av "dei andre" ikkje nødvendigvis har noko med geografisk avstand å gjere, men med tankekategoriar eller "space" (ibid). Om ein forfektar ei slik haldning vil det seie at dei ekte antropologane ikkje kan vere innfødde i det samfunnet dei studerer, i alle fall ikkje utan å ha etablert ei "profesjonell distanse" til "dei andre" som ein studerer. Antropologen må, i følgje Hastrup, arbeide utifrå ei prinsipiell ikkje-viten om det sosiale rommet ein studerer, fordi den kreative antropologiske erfaring nettopp ligg i mangelen på samsvar mellom "vår" verkelegheit og "dei andre" si verkelegheit. Ei slik haldning vil ha alvorlege konsekvensar for mitt antropologiske prosjekt. Slik kan ein seie at i den grad ein norsk antropolog skal kunne gjere feltarbeid i Noreg må det vere på "eksotiske" minoritetsgrupper som samar og innvandrarar. Den norske antropologen Erling Krogh (1996) argumenterer i ein artikkel for at menneske i det moderne samfunn vil utvikle fleirlokal tilknyting mellom anna fordi ein har omfattande sosiale nettverk gjennom til dømes arbeid, utdanning og feriereiser (ibid:256). Slik vil den "innfødde" antropologen (og meg som "innfødt" antropolog) ikkje vere ein rein og eintydig kategori. Krogh hevdar at det ved antropologiske studie i "eigen kultur" vil vere fruktbart å fokusere på forholdet mellom produksjonsmåte og livsform (basis og overbygning), og slik tvinge antropologen til å reflektere over korleis folk si verkelegheitsoppfatting og handlingar blir påverka av at dei lever i eit kapitalistisk samfunn (ibid:259). Krogh gjer nytte av den danske antropologen Thomas Højrup si strukturelle livsformanalyse som synleggjer klasseforskjellar i det danske samfunnet (ibid:257). Eit slikt perspektiv, seier Krogh, vil også presse antropologen til å reflektere over sin posisjon i samfunnet og i feltsituasjonen (ibid:259). Krogh seier at som Højrup er også den franske antropologen og sosiologen Pierre Bourdieu opptatt av korleis samfunnsstrukturar påverkar og gjenspeglar seg i menneskelege handlingsmønster. Det vil seie at strukturen i det moderne vestlege samfunn gir opphav til kulturelle forskjellar. Sjølv om eg gjer feltarbeid ein stad der eg kan definerast som heime, er mine informantar representantar for personar i livssituasjonar med andre forståingshorisontar enn min eigen (mellom anna med omsyn til alder, kjønn, utdanning, yrke, interesser og liknande). For meg er dette ein måte å distansere meg frå felten på, og inneber at eg ikkje nødvendigvis er meir "heime" enn antropologar som gjer feltarbeid i "framand kultur".

Også den britiske antropologen Marilyn Strathern (1987) diskuterer i kva grad antropologar er heime eller ikkje. Vanlege antakingar om antropologar som gjer feltarbeid heime, seier ho, er at antropologen vil få ei betre forståing av samfunnet dei studerer, og at dei fortel noko som ein allereie veit frå før (ibid:17). Strathern tar omvegen om det skrivne ord: den antropologiske teksten (auto-anthropology). Det avgjerande er om antropologen er ein skribent (writer) eller forfattar (author). Ein skribent vil vere fråverande i teksten og hans eller hannar mål er primært å formidle, og dei teoriar/metodar han eller ho brukar kan bli diskutert blant kollegaer. Ein forfattar vil framstille dei studerte (aktørane) sine modellar gjennom analytiske modellar, og aktørane kan sjølv protestere på framstillinga. Det vil seie at i kva grad ein antropolog er "heime" eller ikkje, ikkje er ein diskusjon om "malaysiske antropologar i Malaysia" eller "reisande som studerer reisande". Strathern hevdar at i den grad ein antropolog er heime, er dette i relasjon til forholdet mellom organisering av kunnskap og korleis folk (dei andre) organiserer kunnskap om seg sjølv (ibid:31). Eg oppfattar meg sjølv som å vere forfattar i den forstand at eg framstiller "dei andre" si verkelegheit gjennom analytiske modellar. Dette gjer også at informantane kan vere ueinige i framstillinga eg gjer av deira verkelegheit.

Som alle andre antropologar er eg utan tvil posisjonert. Eg gjer feltarbeid i eit samfunn der eg allereie er ein aktør i det sosiale landskapet og kan knytast til andre personar gjennom slektskap og vennskap. Dette kan ha implikasjonar i forhold til mine informantar sine fordommar (positive og negative) i forhold til meg, og mine fordommar i forhold til informantar. På den andre sida er det her snakk om ein gradsforskjell samanlikna med å gjere feltarbeid i ein "framand" kultur. Etter kvart vil uansett antropologen også her få venner (forhåpentlegvis), utvikle fordommar og forestillingar om korleis ulike personar "er", og opparbeide seg sosiale relasjonar på grunnlag av "kjemi" og personlege preferansar. Skilnaden vil vere at eg kan ha føringar innan eg drar på feltarbeidet. Samstundes er relasjonen til felten mi forutsetning for feltarbeidet. For meg er det viktig å forstå kva som karakteriserer relasjonen og korleis mi posisjonering påverkar mine data. Dette var eg merksam på under feltarbeidet, og det får vere opp til lesarane å vurdere i kva grad eg har klart dette.

1.5. Disposisjon for avhandlinga

Innleiingsvis har eg skissert opp det analytiske og metodiske rammeverket for avhandlinga. Det teoretiske rammeverket ser eg på både som eit metodisk reiskap for å kunne stille spørsmål til det empiriske materialet, og som eit analyseredskap i den teoretiske framstillinga av empirien. I kapittel to skal eg gi eit overblikk over Vintervik som ei eining, og drøfte det moralske rommet si meining for innbyggjarane i Vintervik. I kapittel tre skal eg gå nærare inn på odelslovgjevinga og eigedomsforhold, og plassere bøndene i Vintervik inn i ei større juridisk kontekst, der slektskap er eit kriterium for rettigheiter i ein del av landskapet: gardsbruket og garden. Eigedomsforhold er samstundes påverka av andre forhold i samfunnet, og er ikkje minst prega av endringar i samfunnet som folkeauke og internasjonal handel. I kapittel fire skal eg følgje denne diskusjonen vidare når eg presenterer gardsbruka og eigarane av gardsbruka. Rekruttering er viktig for eigarar av gardsbruk og deira etterkommarar, bygda som ei eining og landbruket på landsbasis. I kapittel fem skal eg problematisere informantane si forestilling om "fødsel" og "blodsband" som kriterium for å vere ein slektning. Eg vil her særleg dra nytte av David M. Schneider sitt arbeid. I kapittel seks vil eg drøfte rekruttering til gardsbruka i praksis, i forhold til odelslova. Det viser seg at ein ikkje alltid følgjer dei juridiske retningslinjene ved overtaking av bruk. I kapittel sju skal eg sjå på dei prosessuelle relasjonane i gardsbruket, og korleis bruket dannar ei eining basert på namn, arvegods, ritual, historie og minne. I kapittel åtte skal eg drøfte det moralske landskapet vidare, med fokus på jord som både noko materielt og immaterielt. I kapittel ni skal eg kaste ytterlegare lys over empirien ved å drøfte det analytiske perspektivet.

2 Det ikkje-objektive landskapet

Når eg kom til Vintervik, var det ikkje eit ukjent landskap eg møtte. Eg reiste tilbake til noko som var kjent, eit landskap eg sjølv er oppvaksen i, har tilknyting til og til ei viss grad kan identifisere meg med. I avhandlinga er tilknyting og identitet sentrale omgrep ved det å plassere individ i forhold til "eit kollektiv" eller som ein del av det ikkje-objektive landskapet. I dette kapittelet vil eg gi ei generell oversikt over bygda og innbyggjarane. Eg vil presentere bygda Vintervik som ei eining, dei ulike romma i bygda og plassere bonden og gardsbruket inn i ei vidare landskapsmessig og sosial kontekst. Som ein innbyggjar frå ei nærliggjande bygd er det helst bygdesenteret som vert besøkt ved ulike ærend. Inne i botnen av Vinterfjorden ligg bygdesentret der ein mellom anna finn trygdeheimen, barne- og ungdomsskulen, landhandelen, banken og bensinstasjonen. Her ligg også dei to byggefelta som blei etablerte på slutten av 1960-talet, og dei fleste av innbyggjarane i Vintervik bur i dag i "sentrum".

2.1. Sosial romdanning

Det kan her vere relevant å stille spørsmål ved det stadlege, romlege og landskapsmessige sin sosiale relevans. Den polsk-britiske sosiologen og filosofen Zigmund Bauman hevdar at det objektive rommet ikkje finnes (Bauman 1993 og Bringslid 1996:17). Det fysiske rom som menneske omgir seg med er ikkje meir objektivt enn det sosiale rommet dei er del av. Det sosiale rom har både eit aspekt av vedlikehald og kontroll, og eit aspekt av avstand og nærleik. Bauman inkluderer i sosialt rom både det fysiske og landskapsmessige, og det menneskeskapte. Sosialt rom gir eit høve til å snakke om kapasiteten det fysiske rommet har for å skape sosialt rom (Bringslid 1996:17), og Bauman skriv:

[…] physical space is an abstraction which can not be experienced directly: we grasp physical space intellectually with the help of notions which have been coined originally to "map" the qualitatively diversified relations with other humans (Bauman 1993:145).

Bauman hevdar at sosialt rom må bli sett på som ein kompleks integrasjon mellom tre ulike prosessar - det kognitive rom, det estetiske rom og det moralske rom - og produkta frå desse (Bauman 1993:145). Desse "romma" kan tenkjast som sosiale kart med ulike kriterium for differensiering av omgjevnadene (Bringslid 1996:19).

If the cognitive space is constructed intellectually, by acquisition and distribution of knowledge, aesthetic space is plotted affectively, by the attention guided by curiosity and the search for experimental intensity, while moral space is "constructed" through an uneven distribution of felt/assumed responsibility (Bauman 1993:146).

Det kognitive rommet vert danninga av ein sosial orden som grupperer "dei andre" i ulike kategoriar. Desse er dei menneska ein lever med. Nokon personar vert kategoriserte som bønder, andre som slektningar, vintervikingar eller innflyttarar. Ein kjenner til menneska, og plasserer dei i ulike kategoriar, men ein kjenner dei ikkje nødvendigvis. Det moralske rommet vert danna av sosiale relasjonar mellom menneske. "Dei andre" blir objekt som er moralsk signifikante. Dette er dei menneska ein lever for (ibid:165). Slektningar og venner vert ein del av ein person sitt moralske landskap, og slektskap kan slik vere ein måte å lese det sosiale kartet. Det estetiske rommet er det kartet ein kan danne seg utan å ta inn dei andre karta. Ein person kan mellom anna komme til Vintervik som utanforståande og nyte landskapet på ein annan måte enn dei som bur der. Dette blir ein meir overflatisk og uforpliktande måte å forhalde seg til rommet på. Landskapet eller det fysiske rommet er også eit territorium for det estetiske: interesse og ein kapasitet til å underhalde og glede (ibid:168). "Dei andre" er gjenstand for observasjon.

I eit bygdesamfunn samhandlar ein ofte med dei samme personane i ulike samanhengar. Ein vanleg situasjon i Vintervik kan vere slik: ein person møter naboen når ho er på butikken. Denne naboen er også hennar tremenning og trenar for fotballaget sonen hennar spelar på. Dei slår av ein prat, snakkar om "ver og vind" og "korleis det går". I mitt tilfelle kunne denne situasjonen også gjelde antropologen. Dei ulike måtane å lese landskapet som Bauman har skissert opp, er også relevante for meg som antropolog i felten. Eg har allereie ein relasjon til landskapet og forheld meg til ulike kategoriseringar av vintervikingar. Eg har fordommar og forestillingar om "korleis ting skal vere" og korleis vintervikingar "er". I landskapet er det også personar som eg moralsk må forhalde meg til, ta omsyn til og som det er forventa at eg skal kjenne og ha ein relasjon til. Eg kan også ta innover meg det estetiske rommet, utan å ta omsyn til det moralske eller kognitive kart, sjølv om estetisk romdanning alltid er avhengig av at det finnes kognitive kart å referere til (Bringslid 1996:21).

2.2. Bygda Vintervik som del av eit større rom

I daglegtalen er "kommunen" ei eining som vert avgrensa i forhold til andre kommunar og i forhold til fylke og stat. På eit visst nivå vert då kommunen oppfatta som ei eining. Røra kommune har dei siste tiåra vore i vekst i offentleg tenesteyting og industri. Det er ingen store industriføretak i Vintervik, noko som gjer at ein god del av innbyggjarane (mennene) arbeider i Sommarvik, der det meste av industrien i kommunen ligg. Det er ein klart kjønnsdelt arbeidsmarknad i Røra kommune. Utbygginga av Pleie- og omsorgsseksjonen i offentleg sektor skapte ein ny etterspurnad etter særleg kvinneleg arbeidskraft i heile kommunen.

Sjølv om kommuna til ei viss grad er oppfatta som ei eining, vert Vintervik oppfatta som ein "del" av kommunen som ikkje er lik dei andre delane. I daglegtalen og offentlege debattar kjem det fram at innbyggjarane forestiller seg ei skeivfordeling av kommunale midlar mellom dei ulike "delane" av kommunen. Dette kom særleg til syne i det eg vil kalle "skuledebatten" våren 1998. Kommunestyret hadde som utgangspunkt ei omstrukturering av skulekrinsane i kommunen. Planen var at ein skulle legge ned ein eller fleire av dei 4 skulane i det som blir kalla den "austlege delen" av Røra kommune, det vil seie Vintervik og dei nærliggjande bygdene Nørstranda, Sørstranda og Paradisbukta. Ein hadde fleire innleiande avrøystingar i dei 4 skulekrinsane, der innbyggjarane fekk uttale seg om kva slags løysing dei såg for seg. Denne prosessen førte til ein del bitre kommentarar i lokalpresse, sosiale lag og i kommunestyret, og ei utradisjonell praktisering av det nokon kalla "T-skjortedemokrati". Då vedtaket var oppe til avrøysting, møtte svært mange innbyggjarar frå den eine av skulekrinsane opp på kommunestyremøtet med T-skjorter påtrykt ei oppmoding om å behalde skulen i bygda, noko dei også fekk (det er usikkert om det var T-skjortene som gjorde utslaget).

"Bygda" Vintervik vert oppfatta som ei eining i forhold til andre bygder.⁽⁷⁾ I kva grad vert bygda oppfatta som ei sosial eining i seg sjølv? Innbyggjarar i Vintervik har ei meining om korleis dei enkelte nærliggjande bygdene "er" i forhold til Vintervik og andre bygder. Likevel er det vanskeleg å sette ord på kva det er som gjer ei bygd annleis enn ei anna. Innbyggjarane har også visse stereotypiske forestillingar om korleis dei som bur i dei ulike bygdene "er". Dette kom fram i skuledebatten, ein debatt som engasjerte både gamle og unge innbyggjarar i Vintervik og dei andre bygdene i skulekrinsen. Skulen vert oppfatta som ein viktig institusjon som gjer det attraktivt å bu i bygda, og er samstundes ein arena for ulike arrangement. Fram til midten av 1960-talet var det to skular i bygda, og ein av mine informantar, Sigrid (63 år), fortalde at det var eit skilje mellom innbyggjarane etter dei ulike skulekrinsane: "…når jentene frå Bjerkem gjekk tur på laurdagskveldane, så var det så vidt me turte å gå over Haug-brua…. Og når gutane frå Askhaug kom etter oss, så kom gutane herifrå å jaga dei vekk….". Dagens skulesystem seier ho er med på å jamne ut skilnadene mellom dei ulike delane av bygda. Vintervik har i dag eigen barne- og ungdomsskule (5.-10. klasse) der barna frå både Nørstranda og Sørstranda vert samla på ungdomssteget. Elevar i 1.-4. klasse frå Vintervik gjekk fram til hausten 1998 på barneskulen på Sørstranda. I dei siste ti åra har det vore ein oppsving i barnefødslar i bygda, og ein har kjempa for å få utbygd skulen slik at også elevane på barnetrinnet får vere i Vintervik. Ein eigen komité har i fleire år jobba for å bygge eit grendahus, som også skulle verke som ein del av skulen. På den måten skulle ein få samla elevane på alle trinn både frå Vintervik, Nørstranda og Sørstranda. I media framstod Vintervik her som ei einsarta bygd frå utsida. Etter vedtaka i kommunestyret våren 1998, går elevane frå Vintervik dei første åra (1. - 4. klasse) på barneskulen på Nørstranda frå og med hausten samme år. Det blei ikkje noko vedtak om utbygging av skulen i Vintervik. På eit vis forsterka denne kommunale avgjersla at "….me vintervikingar blir no aldri høyrt på…", for på samme tid vert dei to andre barne- og ungdomsskulane i kommunen bygd ut til å romme 1.-10. klasse.

I tillegg til at skulen er rekna for å vere ein viktig institusjon for bygda, vert skulebygget nytta ved ulike arrangement. Skulen vert til dømes nytta ved 17. mai arrangementet i bygda. Nasjonaldagen er snart det einaste arrangementet som til ein viss grad samlar alle innbyggjarane. Ein eigen komite vert vald som arrangørar kvart år. Medlemmane til komiteen vert vald på grunnlag av kvar ein bur i bygda, og ideelt skal ein velje personar til frå alle gardane⁽⁸⁾ i Vintervik. Komitemedlemmane møtest før arrangementet for fordeling av arbeidsoppgåver, organisere innkjøp, mat og underhaldning. Det hender at oppmøtet i komiteen er svært dårleg, og ein i dette års komite forklara det slik: "..når dei legg møta til fjøstia så vell dei no ikkje ha med oss mjølkebønder, i alle fall…". Kvart år skal komiteen velje neste års komite, og etter det eg har forstått er det ingen prestisje i å verte vald inn. Dette er nærast noko alle innbyggjarane "må" vere med på ein eller fleire gongar.

Ulike sosiale lag og foreiningar har tradisjonelt hatt mykje å seie for bygdemiljøet. I bygda er det mellom anna eige idrettslag, musikklag, helselag og museumslag. Nokre av desse laga har også medlemmar frå Nørstranda og Sørstranda. Eit av dei bygdelaga som har vore særleg synleg dei siste åra, er ungdomslaget. Årleg har ungdomslaget hatt revy- og teaterframsyningar, som vert haldne på ungdomshuset i bygda. Tidlegare arrangerte ungdomslaget bygdedans, men i dag har bygda sin eigen kafé og utestad, Kroa, i stor grad tatt ifrå ungdomshusa langs strendene sin funksjon som møtestad for innbyggjarane ved fuktige helgetreff.

I tillegg er det ulike interesseorganisasjonar særskilt for bøndene i bygda. Det er eit eige lokalt Bondelag i Vintervik. Aktiviteten låg nede i nokre år etter "krafttaket" ved EU- avrøystinga i 1994. No har det blitt vald nytt styre, og ein satsar på ein fornya innsats. Økonomien og framtidsutsiktene for jordbruket på landsbasis og i distriktet er rekna for å vere svært dårlege, og dette er meint å gi fornya kampvilje i det lokale Bondelaget.⁽⁹⁾ Det er også ulike lag med ei meir spesifikk målgruppe, mellom anna Sauealslag, Kornprodusentane, Svinealslaget og Mjølkeprodusentane.

Bygda har også eige Bondekvinnelag. Bondekvinnelaget i Vintervik er mest synleg gjennom utstillingar og husflidsutsal. I tillegg vert dei engasjerte for å lage mat og servere ved ulike tilstellingar. Ein del av medlemmane vil kalle laget "bygdekvinnelag" i staden for "bondekvinnelag" fordi "…alle bygdekvinnene har dei samme interessene…".

Det arbeidet bygdekvinner har gjort i sanitetsforeingar, helselag og misjonsforeingar har vore viktig for bygdemiljøet (Villa og Vartdal 1999). I dei seinare åra har ein slitt med nyrekruttering til dei ulike laga, og fleire gir uttrykk for at det er dei samme personane som går igjen i alle lag og foreiningar. Yngre bygdekvinner samlar seg heller til meir uformelle sosiale lag. Nokre bygdekvinner treffast kvar måndag for å "trimme" og gå turar saman. Andre har starta "klubb" som eit forum for å drikke kaffi og vere sosiale. Home-parties⁽¹⁰⁾ eller salsselskap er elles ei populær, uformell møteform for kvinnene i bygda. Dette er for bygdekvinnene eit høve til å komme ilag i sosial samhandling. Bringslid, som har studert slike salsselskap og klubbverksemd i bygdene (1990), skriv at moderniseringa i bygdene mellom anna finn stad gjennom slike sosiale samankomster. Internasjonale konsern får innpass ved stoveborda i bygda, gjennom å nytte seg av ei allereie etablert form for sosial omgang i eit bygdemiljø: "å gå på besøk". "Å gå på besøk" blei også ei ramme for mine feltsamtalar, der det gjerne blei servert både kaffi og kaker.

2.3. Garden

Eg har allereie nemnd nokon av "gardane" i bygda. Garden var frå gammalt av dei bruka som blei rekna for å høyre sammen, og hadde rettigheiter og føremonn på land og sjø. Jakt- og fiske og beiterettigheiter og rett til seterhamn vert fordelt mellom gardane i bygda, og deretter mellom dei ulike bruka på gardane. Garden vert oppfatta som eit rom i bygdelandskapet og er til stade i daglegtalen. Gardane kan framstå som ei kartlegging over landskapet og bygda. Bygda Vintervik blir av innbyggjarane vanlegvis avgrensa til og delt inn i åtte ulike gardar med eigne gardsnamn. Dette er gardane Flate, Granhaug, Askhaug, Eikeset, Bjerkem, Furuset, Vågen og Ospheim, men nokon reknar også med gardane langs Sørstranda.

Mange av innbyggjarane i Vintervik har gardsnamn som etternamn. I matrikkelen⁽¹¹⁾ blei bøndene fram til siste hundreårsskifte registrert med fornamn, farsnamn og gardsnamn. Slik blei til dømes Knut, son av Johan og busett på garden Bjerkem, heitande Knut Johanson Bjerkem. Fram til siste hundreårsskiftet hadde ein ikkje faste etternamn på samme måte som i dag, og ein skifta gardsnamn eller "adresse" når ein flytta (Fjeld Halvorsen 1975:157). Slik blei folk gjennom namn knytt til ein konkret del av landskapet. Sidan dei fleste på landsbygda før hundreårsskiftet var knytt til landbruket, vil det seie at dei fleste var knytt til ein gard. Etter siste hundreårsskiftet blei det meir eller mindre slutt på å skifte namn når ein flytta. Slik har gardsnamn blitt etablerte som etternamn, og det vart meir synleg om ein person ikkje var født i Vintervik.

Etternamn knyter ein person med eit gardsnamn frå Vintervik til bygda. Etternamn er også eit teikn på om han eller ho er ein vinterviking, og individet vert knytt til delar av landskapet og dei ulike gardane gjennom etternamn. I tillegg kan etternamn vere eit teikn på om folk er "i slekt" eller ikkje, men etternamn skaper også eit metaforisk band mellom eit individ og eit gardsbruk. Ein informant, Børge (50 år), tok over bruket Larsgarden frå ein onkel (FaBr). Onkelen Børge tok over ifrå heitte Bjerkem til etternamn, det samme som garden bruket ligg på. Faren til Børge hadde endra skrivemåten på etternamnet sitt til Bjørkheim, men då Børge tok over bruket endra han etternamnet til det onkelen hadde. Børge er opptatt av at dei som skal overta bruket, om det er hans barn eller nevøar eller nieser, skal halde på Bjerkem-namnet som har vore på bruket heile tida. Då eg spurde om kva han hadde sagt om barna hans avgjorde å selje bruket, drog han på svaret. Etter ei stund kom han fram til at "…var det no slik at for eksempel ho Ingrid [den eine dottera] kjente nokon der ho studera, som ho visste hadde veldig lyst på ein gard, så hadde det vel gått. Men det hadde no vore rart om dei heitte Paulsen eller Hansen då…". For Børge er etternamnet eit teikn på "kar han kjem ifrå".

2.4. Gardsbruket

"Bruket" eller "gardsbruket" er den minste eininga for dei enkelte husstandane. Som nemnd vert rettigheitene og pliktene fordelt mellom dei enkelte gardsbruka på gardane. Brukarane, eller grunneigarane, har såleis rettigheiter som andre bygdefolk ikkje har. I eit bygdesamfunn må eigaren av eit gardsbruk sørgje for at eins eige bruk er ivareteke best mogleg, ikkje berre ut av interesse for seg sjølv og sin næraste familie, men av omsyn til heile slekta og etterkommarane. Anne Katrine Larsen seier på grunnlag av materiale frå Frøysa i Sunnylven, at innbyggjarane der ser seg som berarar av ein norsk bygdekultur der kontinuitet blir skapt av slekta over generasjonar (Larsen 1986). Dette ser også ut til å vere tilfelle for mine informantar.

Alle gardsbruk (Hus) i Vintervik har namn og "biografi". Dei eldste bruka har namn med eit fornamn i, slik som Ivergarden, Erikgarden eller Larsgarden. Desse bruksnamna har sitt opphav frå personen som først fekk tinglyst skjøtet eller leigekontrakt på bruket, men av og til treng det ikkje å vere ein slik samanheng. Ofte kan bruksnamnet ha eit nærmast "mytisk" opphav som ein ikkje kan gjere greie for. Dei yngre bruka har naturnamn eller typonym, som refererer til kjenneteikn på terrenget, som til dømes Storreiten, Vollane og Nedrebø. Dei yngste bruka har oppkonstruerte namn, til dømes namn som Fretheim og Lykkebo. Bruksnamnet er oppført i matrikkelen og på skjøtet.

Bruksnamnet er gjerne knytt til dei personane som bur på eit gardsbruk. Erik Bjerkem (76 år) overdrog bruket Erikgarden til den eine sonen då han var pensjonist. Erikgarden på garden Bjerkem har vore "i slekta" sidan midten av 1600-talet, og var leigd ut i ei periode på om lag tretti år på 1800-talet. Erik var den sjuande eigaren (av totalt 9 generasjonar om ein reknar med sonen) som heitte Erik til fornamn. Dette er noko som blir framheva når eg snakkar med Erik. Den eldste sonen hans, som også heiter Erik, ønska ikkje å overta bruket. Dermed er dagens eigar av Erikgarden, Svein, den andre i rekka som ikkje heiter Erik, på ni generasjonar eigarar i samme patrilinje. Fornamnet er likevel ført vidare. Den yngste sonen har kalla sin son for Erik. Dette fornamnet, knytt opp til den første eigaren som fekk tinglyst skjøtet i 1652, høyrer til i slekta som bur på og kjenner seg knytt til bruket.

Bruksnamna blir også nytta for ei plassering av personar i bygdelandskapet. Erik vert kalla "Erik-Erik", fordi han er "Erik som bur i Erikgarden". Det er helst Erik og dei i hans generasjon som brukar denne måten å knytte sammen personen og bruket. Denne praksisen ser ut til å vere i ferd med å forsvinne. Erik sin son som overtok bruket, blir kalla "Svein i Erikgarden" av naboar og sambygdingar når dei omtalar han. Om ein følgde samme namnesetting som det er gjort på faren, så skulle han bli kalla "Erik-Svein". Det første namnet refererer såleis til "stamfaren".

Praksisen med å knyte saman bruksnamn og fornamn kan sjåast som ein metaforisk assosiasjon mellom menneska og gardsbruket. Personar vert slik knytt til ein moralsk del av landskapet gjennom bruken av namn, både bruksnamn, personnamn og etternamn. Dette gjaldt også meg under feltarbeidet: eg var ein person som blei mogleg å identifisere innanfor dei gitte rammene i eit bygdesamfunn. Sjølv om eg ikkje kom frå Vintervik, kunne mange likevel kategorisere meg som "dotter av…" og "frå Sørengarden…". Slik kunne folk forhalde seg til meg i relasjon til "kar eg kjem ifrå", både gjennom namn og slektningar.

2.5. "Kar du kjem ifrå": eit aspekt ved tilknyting og moral

I Vintervik har "kar du kjem ifrå" både eit potensiale til å lokalisere individet som person i landskapet i vid forstand, og bli identifisert i forhold til eit Hus. Informantar skiljer mellom ein vinterviking og personar frå andre bygder. Det er også eit skilje mellom vintervikingar og "innflyttarar". Ein finn nok dei som reknar seg sjølv som vinterviking fordi ein har vakse opp i bygda, men det vil ikkje seie at ein vert sett på av andre som "ekte vinterviking". Er foreldra fødd andre stader, kan det vere nok til at ein person blir knytt til ei anna bygd og andre delar av landskapet. Personar med ein "blanda" bakgrunn, det vil seie der ein av foreldra er vinterviking og den andre er innflyttar, har ein valfridom i forhold til å identifisere seg sjølv. Dei fleste "innflyttarane" reknar også seg sjølv som knytt til den staden der han/ho eller foreldra er født. Det vil seie at ein person si tilknyting til ein stad til ein viss grad er styrt av forestillingar om delt biogenetisk materiale gjennom "fødsel". Nett som Strathern (1981 og 1982) kjem fram til i si analyse av Elmdon, ein sør-engelsk landsby, er ei forestilling om "kar du kjem i frå" gjennom fødsel ein lukka modell i forhold til dei tilgifta til ei slekt og innflyttarar til bygda. Den britiske antropologen Anthony Cohen hevdar likeins at tilhøyre inneber noko meir enn berre det å vere født på ein viss stad (Cohen 1982):

The depth of such belonging is revealed in the forms of social organisation and association in the community so that when a person is identified as belonging to a particular kinship group or neighbourhood he becomes, at the same time, a recognisable member of the community as a whole and of its cultural panoply (Cohen 1982:21).

Cohen hevdar såleis at kjensla av tilhøyre som innbyggjarane har til landsbyen inneber noko meir enn å vere født i Whalsay på Shetland. Innbyggjarane vert identifisert og knytt til Whalsay som eit heile gjennom slektskapsband og naboskap. Dette ser også ut til å vere tilfelle i Vintervik: forestillingar om fødsel, befrukting og blodsband ser ut til å vere med på å skape identitet i den forstand at dei enkelte individa blir plassert i forhold til andre menneske på fleire nivå. Det vil seie plassering både når det gjeld dei ulike romma i eit bygdesamfunn, slektskap og tilknyting til "ei slekt" og som medlem av eit fellesskap av naboar. Samstundes er visse eigenskap rekna for å vere knytt til "ei slekt" eller "eit Hus". Eigenskap som til dømes musikalitet blir rekna for "å gå med" slekta eller blodet. Ein av mine informantar seier mellom anna: "…Me er no av denne musikerslekta, me her i husa….". Andre blir rekna for å vere særleg "flink", "sta" eller "vanskeleg" å ha med å gjere. I Vintervik blir individet såleis ein definert person innanfor gitte rammer i bygdesamfunnet.

Bringslid, som har gjort feltarbeid i ei anna vestlandsbygd, hevdar at "i slekt" er eit eksplisitt og orienterande omgrep for å kartleggje staden, og som ei moralsk referanseramme: kven du har eit slags ansvar for (Bringslid 1996). Bringslid hevdar likevel at slektskap som fellesskap ikkje er nokon viktig sosial institusjon i den moderne bybygda Grøningen sitt kvardagsliv (ibid:42). I Vintervik vert omgrepa "i slekt" eller "i slekta" nytta av innbyggjarane i daglegtalen når ein skal snakke om andre personar i bygda. Sjølv seier dei fleste av mine informantar at slektskap er noko som er viktig for dei eldste personane i bygda, men mindre viktig for dei yngre. Utsagnet kan innebere at ein i dag er mindre interessert i slektskap enn tidlegare, og at slektskapsrelasjonar er mindre viktige enn dei var før. I praksis er ofte vennskap og felles interesser viktigare enn slektsrelasjonar når det gjeld sosial samhandling i bygda. Utsagnet kan også innebere at ein med alderen vert meir interessert i slektskap som kunnskap. Eg blei under feltarbeidet oppmoda til å snakke med personar som blei rekna for å "kunne mykje": dette var dei eldre personane i bygda, og særleg dei på dei største og eldste gardsbruka. Kva slags kunnskap var det i så fall mine informantar vurderte som interessant for meg? Var det ei objektiv historie eller sanning om bygda? Blei i så fall yngre personar og personar på mindre bruk ikkje rekna for å ha tilstrekkeleg kunnskap som var interessant for meg?

Å ha kunnskap om og kjennskap til "slekt" vil ikkje nødvendigvis seie at eldre personar har meir sosial omgang med sine slektningar. Ein av mine yngre informantar (Steinar 43 år) seier mellom anna: "Det [slektskap] er no voldsomt omtala, men I trur ikkje at desse gamlekarane tek så mykje initiativ sjølv heller. Nei, dei synes det er galt og dei pratar om det, men er dei så flinke då? Dei er vel ikkje flinkare enn nokon andre. Det kan no hende at dei kritiserer oss ungdommane for at me ikkje gjer slik og slik då. Men er dei noko betre dei… I ser no… han far hadde no besteforeldra sine i Sykkylven, og kor mange er det no som han besøke på heimplassen der då?". Ein kan likevel sjå at nokon oppsøker slektningar dei aldri har møtt før, når dei blir pensjonistar.

2.6. Oppsummering

I dette kapittelet har eg presentert bygda Vintervik som eit ikkje-objektivt rom. Innbyggjarane forheld seg til landskapet og andre menneske i landskapet mellom anna gjennom forestillingar om "fødsel" og "kar du kjem ifrå". Sjølv om mine informantar seier slektskap i dag ikkje lenger vert vurdert som så viktig som tidlegare, vil eg hevde at slektskap er relevant for ein person si tilknyting til bygda. Det er slektskap som avgjer om ein person er ein "vinterviking" eller ein innflyttar, og er med på å knyte individet til ein stad og til sine "røter". Slektskap er også knytt til forventningar til personane og "korleis dei er", og kven dei skal ha eit moralsk ansvar ovanfor. Det sosiale nettverket i eit bygdesamfunn inkluderer svært ofte slektningar. Slektskap knyter også eit individ til dei enkelte gardsbruka i bygda. Gardsbruket knyter saman bustad og avstamming, noko som vert synleg i korleis ein nyttar både fornamn, etternamn og bruksnamn. Gardsbruk er einingar basert på slektskap og forestillingar om "fødsel", og knyter forestillingar om blodsband og avstamming til bustad. Gjennom Husa vert medlemmane identifisert i eit vidare sosialt nettverk. I neste kapittelet skal eg vise korleis ein person også gjennom det juridiske vert identifisert til eit Hus.

3 Odelsrett og eigedomsforhold

Fram til i dag er det slektskapsrelasjonar som i hovudsak styrer rekruttering til landbruket. Det norske rettssystemet skiljer mellom arverett, odelsrett og åsetesrett. I prinsippet er arveretten lik uavhengig kjønn og alder, og arv skal delast likt mellom etterkommarane til arvlatar. I dette kapittelet vil eg gi ein generell bakgrunn om lovverket som vert rørt ved arv av landbrukseigedommar. Det er særleg odelsretten som avgrensar kven som har juridisk rett i landbrukseigedommar. Eg vil også sette det norske gardsbruket i ei komparativ kontekst og gi ei generell drøfting av eigedomsforhold i Europa, dei skandinaviske landa, i tillegg til Noreg og Vintervik spesielt. I kapittelet drar eg særleg nytte av Goody og de Haan sitt arbeid.

3.1. Odels- og åsetesretten

Odelsretten er eit gammalt rettsfenomen med røter tilbake til 1000-talet. Odelsjorda var slekts- eller ættejorda, og stod frå gammalt av i ei særstilling. Personleg og sosial status var knytt til jorda og avhengig av at ein høyrde til ei ætt med odelsjord eller ikkje, og dei med odelsrett kunne motsette seg at jorda gjekk ut av ætta (Knoph 1993:190). Sjølve ordet "odal" kjem frå gammalnorsk, og tyder for det første "dyrka mark" i motsetning til utmark (Skeie 1950:1). Odel tyder vidare "eigedom, fedreheim, fedreland". Den opprinnelege tydinga kjem frå det poetisk oldnorske "odal", som tyder "natur, vesen". Av dette utvikla meininga "slekt og herkomst" seg, relatert til "adel". Den eldste tydinga av ordgruppa er slekta til "hjerte, åre/blodåre" (Falk og Torp 1991:565).

Odelsretten har fram til i dag vore oppe til debatt og diskusjon. På 1700-talet og i unionstida med Danmark var den gjenstand for kritikk frå mange hald. Særleg danske adelsmenn ønska odelsretten oppheva, slik at ein kunne kjøpe opp norske gardsbruk. Det var ikkje ei liknande lov i Danmark, der jord kunne kjøpast og seljast fritt (Skeie 1950:17). Vidare meinte ein frå politisk hald at odelsretten var skadeleg og "hemma jorddyrkinga". Likevel må odelsretten ha blitt sett på som viktig for bøndene, og den vart grunnlovsverna i 1814 (ibid:21-23). På den tida var om lag 80 % av innbyggjarane i landet knytt til landbruket. Til samanlikning er det i dag om lag 3 % av innbyggjarane som har inntekt frå landbruket, og for den vanlege nordmann har ikkje odelslova så stor praktisk meining (Bjørnstad 1997:8). På slutten av 1800-talet oppstod igjen debatten om odelsretten skulle opphevast. Retten var i konflikt med frihandelsprinsippet,⁽¹²⁾ som slo igjennom elles i Europa. Odelsretten representerte ei avgrensing av kjøp og sal av eigedom, og ei slik avgrensing passa ikkje til frihandelsprinsippet (Skeie 1950:32). Ein meinte at med større fleksibilitet kunne bruket hamne hos dei som hadde best forutsetning for å drive det, i staden for å halde eigedommen i slekta.

Ei ny odelslov blei vedteken 28.juni 1974.⁽¹³⁾ Odelsretten er i dag ein rett eigaren av eit bruk og nokon av hans eller hennar sine slektningar har til fast eigedom over ein viss storleik, som kan nyttast til landbruksdrift. Ein ny eigar opparbeider seg odelshevd etter 20 år med full eigedomsrett. Etterkommarar får odelsrett dersom foreldra, besteforeldra eller nokon av foreldra sine søsken har eigd eigedommen med odel. Dette er ei avgrensing i forhold til korleis det kunne vere tidlegare, då opp til fleire hundre personar kunne ha odelsrett på det samme bruket. Odelsretten vert avgjort ved avstamming, og den som står nærast den som opparbeidde seg odelsretten eller dagens eigar, har best odel. Arvingane blir prioriterte etter alder, der den eldstefødte med si line går framfor dei yngre. I 1974 fekk kvinner odelsrett på lik linje med menn. Lovendringa fekk tilbakeverkande kraft frå og med 1. januar 1965, og endringa vakte stor diskusjon (Bjørnstad 1997). Lovendringa kunne medføre at ein som var født odelsgut kunne miste odelsretten til ei eldre søster. Adoptivbarn fekk odelsrett i 1986.⁽¹⁴⁾

Odelsretten kan gjerast gjeldande i to situasjonar: ved eit skifte og ved ei løysing. Eit skifte er når eigedommen skiftar eigar innanfor odelskrinsen. Foregår skiftet medan arvlatar lever, kjøper arvingen bruket av arvlatar. Dei andre livsarvingane har i så fall ikkje rett på ein økonomisk kompensasjon. Døyr arvlatar før skiftet er gjort, skal den som tar over bruket kjøpe ut dei andre arvingane. Retten blir også gjort gjeldande ved ei løysing; det vil seie når eigedommen anten vert seld ut av slekta, eller går til nokon med dårlegare odelsprioritet. Ein person med betre odelsrett kan då gå til løysingssak og få bruket utlagt til seg innan eit år. I 1974 blei det også krav om bu- og driveplikt ved ei overtaking, for å hindre at nokon overtek bruk til fritidsformål. Meininga med denne ordninga skulle var auke sjansen for kjøp av tilleggsjord, og sikre eit betre driftsgrunnlag for gardsbruk med drift (NOU 1991(2c):60). Det er høve til å søke kommunen om fritak for bu- og driveplikta. Det er buplikta som er det sentrale; ein person som tar over pliktar seg til å busette seg på bruket innan eit år og drive bruket i fem. Driveplikta kan ordnast ved å leige ut jorda (Søbstad og Andresen 1995:24).

Arvingane har eigen åsetesrett når det gjeld fast eigedom det kviler odel på. Ordet "åsete" er eit norsk dialektord, og tyder "bebuar av jord" (Falk og Torp 1991:4). Åsetesretten gjeld for så vidt arveretten like mykje som odelsretten (Skeie 1950:41). Åsetesretten prioriterer også den eldstefødte med si line framfor yngre søsken. Åsetesretten gir den eldste av arvlataren sine livsarvingar rett til å få garden utlagt til seg ved eit skifte, til ei rimelegare takst enn marknadsverdien. Slik skal ein hindre ei oppdeling av bruka, og sikre at den som tar over skal klare å bli sitjande med bruket økonomisk. I prinsippet skal åsetesretten berre gjelde skifte ved dødsfall, men har i praksis stor utstrekning ved andre overdragingar (Søbstad & Andersen 1995:25). I praksis skjer ofte overdraginga til neste generasjon medan arvlatar er i live.

3.2. Andre relevante lover

Vert gardsbruket seld til nokon utanom odelskrinsen, kjem kjøpet inn under "Konsesjonslova av 31.mai 1974". Formålet med konsesjonslova er å regulere og kontrollere omsettinga av fast eigedom for å oppnå eit effektivt vern om landbruket sine produksjonsareal og slike eigar- og bruksforhold som er mest gagnleg for samfunnet (Søbstad og Andersen 1995:25). Lova etablerar også ein generell forkjøpsrett for stat og kommune i dei tilfella det er konsesjonsplikt (ibid:26). Kjøparen søker i dei fleste tilfelle kommunen om konsesjon. Det offentlege organet skal vurdere kjøpet med omsyn til busetting, arbeidsmessige og driftsmessige gode løysingar og omsyn til miljø og kulturlandskap (NBS⁽¹⁵⁾-notat 1998). Kjøparen si kompetanse vert også vurdert, og i kva grad overtakinga blir sett på som realistisk. Kommunen og fylkeskommunen skal her ta stilling til om kjøparen er skikka til å ta over bruket (Søbstad & Andersen 1995:30). Konsesjon blir ikkje gitt i dei tilfella der prisen vert rekna som for høg, om kommunen tilrår bruk av statens forkjøpsrett og skal selje jorda som tilleggsjord, eller om konsesjonssøkjar ikkje vil flytte til eigedommen (NBS-notat 1998). Bu- og driveplikta gjeld også konsesjonssøkjar.

I tillegg vil overtakingar både innan og utanom odelskrinsen komme inn under "Jordlova av 18.mars 1955". Jordlova legg retningslinjer for all dyrka mark. Dyrka mark må haldast i hevd (bli driven) og ikkje nyttast til anna enn jordbruksforetak. Ein ser her kvifor driveplikta vert viktig både ved overtakingar innan og utanom odelskrinsen. Om dyrka jord ikkje vert driven, kan landbruksmyndigheitene gripe inn og gi eigaren pålegg om dette, enten ved at eigar driv sjølv eller leiger jorda ut til jordbruksformål. Landbruksmyndigheitene kan gripe inn og sette i gang drift på eigar sin kostnad om driveplikta ikkje vert oppfylt. Landbruksmyndigheitene kan også krevje ekspropriasjon (sal) av jorda (Søbstad & Andresen 1995:32). Jordlova gjer det vanskeleg å dele frå dyrka jord til tomter for sal.

3.3. Eigedomsforhold og kyrkja

Goody hevdar at ein ikkje kan sjå på ekteskapet og familien skilt frå produksjon eller produksjonsforhold og heller ikkje separat frå den totale sosiale konteksten (Goody 1990:10). Goody stiller spørsmål om kristendommen si framvekst i Europa har styrt forståinga av slektskap og eigedomsforhold heilt fram til i dag (Goody 1983:46). Kristendommen introduserte nye element ein ikkje hadde tidlegare. Kyrkja overtok ansvaret for dei ulike samfunnsinstitusjonane som til dømes vigslar, dåp og gravferd. Slik tok også kyrkja over retten til å avgjere kva som var legitimt samliv, og ekteskapet blei "heilagt" gjennom det religiøse ritualet. Kyrkja eller kristendommen fekk definisjonsmakta over kva som var rett og galt, kven ein kunne gifte seg med og kva slags type samliv ein skulle ha. På 1000-1100-talet blei det forbod mot leviratet⁽¹⁶⁾ og konkubine-praksis⁽¹⁷⁾, forbod mot gifte med nære slektningar og adopsjon blei avgrensa. I Noreg fekk til dømes ikkje adopterte odels- og åsetesrett på lik linje med eit "ektefødd" barn før i 1986. Ikkje før med lovendringa i 1974 fekk barn fødd utanom ekteskapet odelsrett etter faren og faren si slekt, om ikkje faren hadde tinglyst ei erklæring om at barnet var hans (lyst barnet "i kull og kjønn"). Dette gjeld enno for dei som er fødd før 1. januar 1965. Barn fødd etter denne datoen får odelsrett etter faren når farskapet er fastslått eller erkjent i samsvar med reglane i barnelova ( Homlong m.fl. 1998:9).

Goody hevdar at kyrkja sine økonomiske interesser hadde avgjerande innverknad på eigedomsforholda i Europa. Det blei eit gradvis skifte av eigedomsrett frå det private til det offentlege. Fram til ei ny lov om adopsjon blei introdusert i 1926, var det ikkje tillate med adopsjon i Storbritannia (Goody 1983:73). Det vil seie at barnlause ikkje kunne skaffe seg arvingar gjennom adopsjon. I den føregåande perioden kunne kyrkja overta eigedom det ikkje var livsarvingar til, og kyrkja kunne auke sin rikdom. Kyrkja fekk på samme tid ei rekke privilegier, som rett til eigedom og produktiv jord gjennom gåver, arv eller kjøp (ibid:103). Dette førte til nye eigedomsformer slik som klostergardar. Dermed kunne det offentlege, stat og kyrkje, slå under seg ei rekke eigedomar, og rikdommen auka raskt. Dei tilsette innan kyrkja hadde ingen eigedomsrett, og heller ikkje deira barn.

Goody hevdar vidare at det først etter kristendommen sitt inntog blei innført unigenituret eller primogenituret. Det vil seie at berre ein arving, då helst den eldste sonen, fekk arverett (ibid:119). I middelalderen var det aukande agnatiske tendensar, der ein mann og hans arvingar stod i fokus. Dei tilgifta slektningane blei såleis ekskludert frå arverekka, og dette førte til at det var færre slektningar som kunne stille krav i eigedommen i forhold til tidlegare (ibid:120). I det gamle arvesystemet var det vanskeleg å la jordeigedommar gå over på framande hender når det var mange arvingar som kunne stille krav. Med arvingane sine reduserte krav fekk kyrkja tilgang på jordeigedommar.

3.4. Eigedomsforhold og arv i andre europeiske land

De Haan viser til tre ulike praksisar for arv av landbrukseigedommar i Europa. Type (1): Det er ein arving som får landbrukseigedommen, medan dei andre arvingane mottar økonomisk kompensasjon (mellom anna Frankrike, Belgia og Danmark). Type (2): Arvlatar deler landbrukseigedommen likt mellom arvingane (mellom anna Hellas, Italia, Spania og Portugal). Type (3): Det er ein arving som får landbrukseigedommen, medan dei andre arvingane får liten eller ingen kompensasjon (mellom anna Storbritannia, Nederland, Irland og Tyskland) (de Haan 1994:296). Det vil seie at sjølv om ingen andre land har ei juridisk preferanse for slektningar som odelsretten etablerer, så kan ein sjå visse like trekk i arvepraksisen i andre land. De Haan har ikkje med Noreg i si kategorisering, men mest sannsynleg vil Noreg komme inn under type (1) saman med Frankrike, Belgia og Danmark. I Noreg vil dei andre arvingane ha krav på økonomisk kompensasjon i dei tilfella arvetransaksjonen skjer etter at arvlatar er død. Skjer transaksjonen medan arvlatar enno er i live, har ikkje dei andre arvingane krav på økonomisk kompensasjon. I eit slikt tilfelle vil det norske arvesystemet komme inn under type (3) saman med mellom anna Storbritannia og Nederland.

Det er, i følgje de Haan, to former for transaksjon av landbrukseigedommar i Nederland; rein marknadstransaksjon eller transaksjon innan familien (ibid:216). Ved den sistnemnde vil det vere to former for arvestrategi: anten at arven vert delt mellom arvingane, eller at ein arving tar over hele eigedommen. I prinsippet skiljer ein ikkje juridisk mellom arv landbrukseigedommar og anna arv. Det vil seie at alle arvingar har rett på lik del av arven. I praksis viser det seg at i dei austlege delane av Nederland, mellom anna i Geesteren, går eigedommen til ein av arvingane. Som oftast er dette eldste son, i nokre tilfelle ein svigerson, og sjeldnare ei dotter. De Haan tar for seg eigedomsforholda i ulike tidsepokar (i Geesteren), og om tida fram til 1950 seier han:

Society was basically viewed as a hierarchical collection of family groups, each belonging to a specific estate, and linked with the past and the future through the perennial bond between the land, a residence and a single line of descent (together the "house"). The identity and status of a person were derived from the rank of the house, this being conceptualised in items of material assets and historically accumulated symbolic capital (de Haan 1994:235, hans parantes).

Reproduksjon av Hus innebar at ein peikte ut ein arving i kvar generasjon til å overta det interne og offentlege ansvaret i forhold til Huset sin status.⁽¹⁸⁾ Andre medlemmar blei marginalisert til mindre viktige posisjonar enn den som overtok bruket, og dei fleste bøndene prøvde å hindre at bruket blei oppdelt. I tida etter andre verdskrig og fram til i dag, ser denne arvepraksisen ut til å ha styrkja dei store bruka. De Haan kan finne at mest alle dei familiane som hadde gardsbruk i dette området i 1835 og 1855, enno hadde bruka i sin familie. Nokon av bruka var delt mellom to arvingar, men fleirtalet av bruka var prega av å ha vore i ei "uforstyrra" arvelinje der eigedommen har gått til ein arving (ibid:238). De Haan finn også at det berre er to av familiane som i mangel av ein arving hadde seld bruket. Fleire av dei små bruka har opphøyrt som ei eining, medan middels store bruk har blitt større ved å kjøpe opp tilgjengeleg jord. Hovudmålet for bøndene i dette området er at ein av arvingane får overta huset og all jord (ibid:243).

3.5. Eigedomsforhold i andre skandinaviske land

De Haan reknar dei skandinaviske landa til dei "klassiske" jordbruksområda i Europa, som han ser på som hus-baserte samfunn. Dette er områda i Vest- og Sør- Tyskland, Aust- og Sentral- Europa og dei nordlege delane av Portugal og Spania (de Haan 1994:9). Som nemnd drøftar ikkje de Haan Noreg spesielt, og skilnadene mellom dei skandinaviske landa er store. Ingen av dei andre skandinaviske landa har til dømes ei lov lik odelslova, som særstiller landbrukseigedommar i forhold til anna arv, og den norske statsvitaren Øyvind Østerud ser på norsk jordbruk som eit særtilfelle i forhold til svensk og dansk jordbruk (1978:260-261).

I det tradisjonelle arvesystemet i Sverige kjøpte den eldste sonen ut dei andre arvingane. Dette er likt vår odelsrett, men odelsretten som lov eksisterte ikkje i Sverige (ibid:110). I Sverige dominerte adelen på byrjinga av 1700-talet som eigarar av jordbrukseigedommar, og ein hadde eit føydal-liknande styre. Ein skilte mellom tre ulike typar jordeigedommar eller "jordnatur". "Skattehëmman" var disponert av bønder, men eigd av staten eller kongen. "Kronohëmman" var kongseigedommar, og "Frälshëmman" var ein skattefri adelseigedom. Det var regionale skilnader med omsyn til kva slags jordeigedommar som dominerte. Både Sverige og Danmark gjekk tidleg i retning av storskalajordbruk i forhold til landbruket i Noreg (ibid:93).

Heller ikkje i Danmark har ein hatt ei liknande lovgjeving. I Danmark var det på 1700-talet for det meste sjølveigande bønder. Mellom bøndene og staten stod jordadelen, som var etablert for å støtte kongen (ibid:102). Konge og adel hadde visse rettigheiter i det bøndene produserte, krav i arbeidskrafta til bøndene og rett til å jakte og fiske på eigedommen til bøndene. Dei fleste danske bønder budde i landsbyar, som låg rundt eit landsbysentrum, langs ei gate eller langs ei kystlinje. Landsbyjorda var delt i relativt like delar der kvart bruk fekk sin del, medan det var jordadelen som hadde ansvaret for dyrkinga (ibid:92). Så tidleg som på 1700-talet blei dansk jordbruk tilpassa marknaden. Ein kan kanskje seie at odelslova er meiningslaus i eit slikt system (ibid:102). I figur 3.5.1. har eg gjengitt ein artikkelen frå Bondebladet, der nettopp denne skilnaden vert lagt vekt på. Den danske, kvinnelege bonden som blir intervjua, understrekar at odelslova er uforståeleg for henne og for danske bønder. Ho påpeikar også at odelslova vanskeleg kan la seg foreine med eit ønskje om rekruttering til landbruket. Dette er også eit argument som vert nytta i dagens debatt om odelslova, som eg skal komme tilbake til i kapittel fire.

 Figur 3.5.1. - Norske bønder er litt bortskjemte

På Island har landbruk, ved sidan av fiske, hatt ein sentral rolle for innbyggjarane framigjennom historia. Eigedomsrett til landbrukseigedommar på Island har vore under påverking frå norsk lov og sedvane. I Heimskringla fortel Snorre Sturlason at den norske kongen, Harald Hårfagre, tok odelsjorda frå bøndene i Noreg og fekk dei til å betale leige. Dette skal vere ein av hovudårsakene til at nordmenn emigrerte til Island (Hastrup 1985:190). Då dei første nybyggjarane frå Noreg kom til Island hadde ikkje odelsrett noko meining der dei kom, sjølv om odel eksisterte som eit omgrep (Hastrup 1990a:82).⁽¹⁹⁾ Dei første nybyggjarane tok det jordbrukslandet som var tilgjengeleg, og dei som kom seinare var avhengig av å få jord frå desse (Hastrup 1990b:61). Seinare oppstod det eit skilje mellom "odalból" og "leiguból" ved klassifisering av landbrukseigedommar (Hastrup 1985:191). Forestillingar om odel og prioritet for "ætta" ser ut til å ha vore eit varig privilegium for tilgang på land på Island, og eigedomsforhold var nært knytt til ei forestilling om slektskap og tilhøyre (Hastrup 1990a:91). Dei første kyrkjene på Island blei bygd på privat initiativ og gjennom donasjonar. Kyrkjene blei bygd på "odalból", men etterkvart oppstod det ei konflikt mellom jordeigarane og kyrkja sine interesser. Konflikten resulterte i at jordeigarane mista mykje av sin eigedom (Hastrup 1985:196). I "Jónsbók" (lova frå 1281) blei odel reintrodusert i islandsk lov, men odel var no ikkje ein term som berre gjaldt eigedomsrett i jord, men eigedomstype. Etter konflikten mellom kyrkja og jordeigarane, hadde ikkje lenger eigedomsrett noko å gjere med slektskap eller andre sosiale relasjonar (ibid:203). Eigedomsrett var no ein relasjon mellom menneske og eit materielt objekt, og ikkje ein relasjon mellom menneske og ætta. Dermed kan det sjå ut til at odel var ein kortvarig rettsinstitusjon på Island.

3.6. Utviklinga mot sjølveige i Noreg generelt og Vintervik spesielt

I Noreg låg store delar av jordeigedommar under konge og kyrkje fram til 1600-1700 talet. I 1661 var 31 % av jordeigedommane krongods, 8 % var eigd av adel, 21 % eigd av kyrkja og 40 % eigd av private (Dyrvik 1991:137). Sjølv om det er snakk om at 40 % av jordbruksarealet i landet var i privat eige, var truleg mindre enn ein fjerdedel av bøndene sjølveigarar (Helle 1991:31). Brukarane var i stor grad leiglendingar, det vil seie dei betalte leige til eigarane av jorda for å drive jorda. Frå 1660 byrja kongen å overdra eigedommar til velståande embetsmenn, og frå 1675 blei ein del av krongodsa overdratt til småbønder (ibid:32). I 1721 var det på landsbasis berre 33 % av bøndene som var sjølveigande (Dyrvik 1991:186). Likevel vert det mellom anna i lokalhistorisk litteratur teikna eit bilete av "den norske bonden" som fri og autonom. Den norske forfattaren Inge Krokann skriv at den norske landsbygda før 1850 var prega av autonome og sjølvstendige bønder (Krokann 1976). Garden, med dei rettigheiter og føremonn som var knytt til den, var på mange måtar ei ukrenkeleg celle i samfunnsorganismen og verna av lov og sedvane. I ly av dette gardvernet hevdar Krokann at bondesamfunnet vaks seg sterkt. Det viktigaste grunnlaget for det gamle bondesamfunnet var den personlege fridommen i arbeidslivet. Det var ingen overklasse som greip inn i den sjølveigande bonden sitt arbeid, og sjølv leiglendingar hadde ein fri posisjon i det daglege arbeid. I tillegg blei dei som ein gong hadde komme seg til jord privilegerte, og det kunne vere vanskeleg for dei som ikkje var "av slekt" å få tilgang på jord (Krokann 1976). Biletet av den fri bonden er nok ei sanning med modifikasjonar, sidan bønder i Noreg måtte betale skatt til staten. Når bønder byrja å kjøpe opp jord måtte dei som oftast ta opp lån, og i staden for å betale leige måtte dei betale rente av lånet. I følgje Kristan V si lov av 1687 var det ulovleg for jordeigarar å dele mindre bruk (Dyrvik 1991:185). Personar med odelsrett hadde på grunn av åsetesretten rett til å overta bruket udelt. Lova blei derimot ikkje fulgt i så stor grad, og det kan vere ein samanheng mellom bruksdeling og auke i antal sjølveigarar (ibid:186). Særleg på Vestlandet var jordbruksarealet prega av teigblanding, det vil seie at teigane på innmarka til dei enkelte bruka på garden låg blanda. Deling av bruk kunne då skje utan at andre vart påverka (ibid:187). Utviklinga mot sjølveige skjedde ikkje til same tid i alle delar av landet. Særleg i Agder og på Austlandet gjekk utviklinga raskt. Ein av årsakene til dette er at det i dei skogrike landsdelane var økonomisk attraktivt å vere sjølveigande for å kunne hogge skogen fritt.

Krokann kallar endringsprosessane i det norske jordbrukssamfunnet, som foregår frå siste halvdel av 1800- talet og fram til siste verdskrig, "det store hamskiftet" (1976). Med det meiner han at fram mot vår tid har den konsumbaserte og relativt autonome bonden gradvis blitt inkorporert i eit vidare nettverk av tilbod og etterspurnad. Kommunikasjonen med omverda vart betre då det vart bygd vegar, og jarnbane. Ein vart meir avhengig av forhold utanfor bygda. Det vart importert jordbruksvarer frå andre land, industrialiseringa auka og byane vaks. Dette skapte ein ny marknad for handel med jordbruksprodukt. Bonden sin autonomi blei i følgje Krokann svekkja, og landsbygda vart gradvis integrert i og avhengig av forhold i storsamfunnet. I tillegg førte folkeauken på den norske landsbygda til eit auka press på jord. Langs kysten var fiske eit alternativ, men i det indre vestland og i innlandet var det få andre alternativ enn jordbruk. Husmannsordninga vaks i stor grad fram for å absorbere folkeauken, men denne ordninga var mest utbredd på Austlandet.

I følgje lokalhistorisk litteratur var det før 1780 berre fem bønder som var sjølveigarar i Vintervik. Det meste av jordbruksarealet låg under eit gods, som i åra etter 1780 blei lagt ut for sal. Det førte til at brukarane i stor grad kunne kjøpe jorda dei tidlegare hadde leigd. Opp mot 1800-talet var det i følgje lokalhistorisk litteratur ei oppgangstid i jordbruket i området der Vintervik ligg. Det blir hevda at dette ga bøndene i Vintervik større økonomisk evne til å kjøpe gardsbruka dei dreiv. Det var også husmannsplassar i Vintervik, og husmenn kunne vere både søsken og barn av grunneigaren. Desse kunne få leige eit stykke jord (ein plass) ut av bruket til ein grunneigar, og hadde til gjengjeld arbeidsplikt i forhold til han. Husmennene var i ei periode ei stabil arbeidskraft i Vintervik, og kombinerte gjerne jordbruksarbeid med ei attåtnæring som handverkarar. Både leigeforhold og husmannsforhold kunne gå i arv mellom generasjonar. Vidare selde ei rekke av brukarane delar av bruket sitt som sjølvstendige einingar, mellom anna for å finansiere kjøpet av jordeigedommen. Dette førte til at jordteigane vart svært oppdelte. I Røra kommune var det stor folkeauke på siste halvdel av 1800-talet, og som eit resultat av dette utvandra mange av innbyggjarane til byar og tettstader i meir sentrale strok og til utlandet (Amerika og Canada).

3.7. Utskiftinga

Med folkeauken blei det eit behov for ei meir rasjonell fordeling av jordbrukseigedommar, meir dyrkbar jord, og nye metodar og reiskap (Østerud 1978:140). Utskiftinga er ved sidan av dei teknologiske nyvinningane den største rasjonalisering som har skjedd i norsk jordbruk. Utskifting eller jordskifte er ei offentleg avklaring av eigedomsforhold. Tanken bak jordskifteverket har vore å tilpasse eigedomsforhold og busetnadsforhold til endringar i behov og aktuell arealbruk (NOU 1991(2c):60). Gjennom ei utskifting kan gardbrukarar mellom anna få omorganisere eigedom ved ombytte av jord mellom bruk. Som eit resultat av deling av gardsbruk og utlegging av husmannsplassar fram til midten av 1800-talet, blei jordarealet svært oppstykka. Før utskiftinga var det ikkje uvanleg at alle husa på dei ulike bruka låg samla i ei klynge på garden. I tunet låg husa, utanom husa låg det blanda jordbrukslandet og så skogen som var i felleseige. Prinsippet var at alle brukarane skulle ha tilgang på dei samme ressursane, som torv og skog (Østerud 1978:138). Bruka var ikkje like store; dei største bruka hadde fleire teigar enn dei små bruka.

Det eksisterte ulike former for felleseige på gardane før utskiftinga: sameige gjaldt skog og utmark der alle brukarane kunne ta seg til rette; ved årsskifte roterte jorda mellom dei ulike bruka; ved teigblanding blei jorda på garden delt mellom dei ulike bruka (ibid:138). Teigane til gardsbruka låg blanda, og dette oppmoda ikkje til intensivering og nydyrking. Ei rasjonalisering og effektivisering av drifta blei vanskeleg når ein ikkje hadde fullstendig eigedomsrett på jorda (ibid). Utskiftingslovene i 1821 og 1857 ga den enkelte brukar rett til å krevje omorganisering av teigblanding til private område, medan kostnadene skulle delast mellom alle dei involverte bruka (ibid:139). Dei verkemidla som blei sett i kraft, var mellom anna å skifte jordsameige, samle teigdelte areal, flytte hus og tun, skape praktiske driftseiningar, korte ned avstandar innan bruket og utvikle eit godt vegnett i inn- og utmark (NOU 1991(2c):60). Det var landskylda,⁽²⁰⁾ den gamle jordleiga, som låg til grunn for utrekninga av dei enkelte bruka sitt areal. Utskiftinga i Noreg gjekk seint samanlikna med nabolanda Danmark og Sverige, som hadde jordbruksutskifting allereie kring 1760 (Østerud 1978:144). Østerud hevdar at utskiftingsprosessen tok lengre tid i dei områda der det var små einingar som kontrollerte eigedomsforholda, samanlikna med områda der eigedomsforholda var dominert av storbønder. Ein årsak til dette var at storbønder tilpassa seg tidlegare marknaden enn små subsistenshushald. I Noreg måtte behovet vekse fram med grunnlag i folkeauken og behov for meir jord og effektiv utnytting av ressursane (ibid:140).

Utskifting på innmark⁽²¹⁾ foregjekk i Vintervik i perioden 1880 til 1935, og dei involverte gardbrukarane hadde ei periode på fem år til å flytte husa på bruket frå tunet på garden til dei sjølveigande teigane.⁽²²⁾ På den måten kan ein seie at forholdet mellom familie og jord blei institusjonalisert, i den forstand at ein no fikk eigedomsrett i eit visst område i landskapet. Frå å ha teigblanding, blei det no eigne teigar og meir intensiv drift. Dei enkelte bruka kom nærare til vegar for transport. I Vintervik har utskiftinga på utmark har foregått heilt fram til i dag. På garden Furuset hadde dei utskifting på utmark mellom fire bruk for nokre få år sidan, då eit bruk blei seld som tilleggsjord. Ved dette jordskiftet nytta dei involverte gardbrukarane også høvet til å bytte innmark seg imellom, slik at dei fekk samla teigane sine i større grad enn det var gjort i første utskifting i 1889.

Eit tydeleg døme på at ein vurderer verdi i jord annleis i dag enn tidlegare, ser ein mellom anna på garden Bjerkem. Då utskiftinga på utmark foregjekk, fekk Erik Bjerkem velje areal i utmarka først. Erik seier at dette fekk han gjere fordi det var hans bruk som hadde størst skyld. Særleg er han stolt av å ha fått tak i dei jordområda som låg nær langs vegen. Sonen som i dag eig bruket, vurderer dette annleis. Han hadde verdsett høgare områda som ligg lenger oppe på fjellet, som på sikt er meir attraktive som hyttetomter.

3.8. Oppsummering

Eg har i dette kapittelet sett på arvereglar og utviklinga av eigedomsforhold i landbruket i eit komparativt perspektiv. Odelsretten, som særstiller jordeigedommar framfor anna arv, er ikkje å finne i andre europeiske land. Som eg har vist har også andre land likevel ein praksis langt på veg lik vår odelsrett. Goody hevdar at arvesystemet, i den grad det er knytt til eigedom og eigedomsrett, er med på å strukturere mellommenneskelege relasjonar (Goody 1976b:1). Hans poeng er at ulik arvepraksis heng saman med ulike familiestrukturar, til dømes om familiestrukturen er bilateral eller unilineær, om det er eit primogenitur eller eit agnatisk arveprinsipp. Ved å avgrense retten til arv, inkludere nokon personar og ekskludere andre, vil dette påverke innhaldet i slektskap og dei ulike slektskapsrelasjonane. Arvestrategiar er med på legge føring på relasjonar mellom menneske. Odelsretten seier noko om korleis ein i det norske lovverket har oppfattar relasjonen mellom menneske og jord. Dette måtte vere oppfatta som ein grunnleggjande relasjon sidan odels- og åsetesretten eg grunnlovsfesta. Samstundes er sjølve eigedommen, garden og gardsbruket, ei eining i endring. Utskiftinga på innmark og utmark, som til ei viss grad pågår enno, illustrerer dette.

4 Gardsbruka og eigarane

Eg har no sett arvereglane til landbrukseigedommar i Noreg samanlikna med eigedomsforhold i andre europeiske land. I dette kapittelet vil eg gi eit generelt bilete av utviklinga i landbruket og eit overblikk over gardsbruka i Vintervik. Vidare vil eg drøfte rekrutteringa til og kontinuiteten på gardsbruka i Vintervik, og korleis eigarane av gardsbruka ser for seg framtida. Reproduksjon av eigedomsrett er rekna for å ha viktige konsekvensar for landbruksstrukturen, økonomien og busettinga i distrikta. Dette kjem til syne i debatten som stadig pågår om rekrutteringa til landbruket, der odelslova vert drøfta som eit mogleg verkemiddel. Med andre ord vert "slektsrettar" relevant i ei landbrukspolitisk kontekst.

4.1. Mot eit marknadstilpassa landbruk

Før eg skal drøfte kontinuitet og rekruttering gjennom menneskeleg erstatning, skal eg gi eit bilete av dei store endringane som har foregått på dei enkelte gardsbruka. Einingane som eksisterer i dag, er einingar som har vore under store endringar. Bruk har blitt seld "ut av slekta", dei har blitt delte for sal, delt mellom slektningar, dei har endra seg som følgje av utskiftinga og dei har gått frå å vere "familiebruk" til å bli ei "bedrift". I hovudsak er det marknadstilpassinga og mekaniseringa som har ført til det sistnemnde. Dei eldste av mine informantar er født i tida 1915-1930. Desse personane har vore vitne til, og med på, ei rivande utvikling både i landbruket og på bygda. Vintervik var før andre verdskrig prega av sjølvbergingshushald som produserte for eige konsum, men som Krokann antydar, gjekk bonden lenge før andre verdskrig mot ein meir marknadsstyrt produksjon. Østerud (1978) hevdar at den norske bonden aldri har vore sjølvberga, men i staden at bønder har vore konsentrert om å få til den daglege utkomma, i tillegg til ein produksjon for ein marknad. Når dei eldre i Vintervik snakkar om "før i tida" legg dei vekt på kor mykje meir familiemedlemmane arbeidde i lag, og ikkje minst at barna var med på den daglege drifta saman med foreldre, besteforeldre og andre slektningar. Andre legg vekt på alt slitet det var tidlegare: "I og bror min sa at me aldri skulle la ungane våre arbeide så hardt som det me måtte gjere. Me sto der, berre gutungane og trakka i høystålet, trangt var det under taket og vognlassa kom så tett." (Oddmund, 78 år). Mekaniseringa har gjort arbeidet lettare, ei utvikling som har vore kjærkommen for mange. Det var særleg i tida etter siste verdskrig at mekanisering i jordbruket for alvor kom i gang i Vintervik. Ein kunne no dyrke langt større område på kortare tid, og på grunn av at ein gjennom utskiftinga hadde samla teigane, var det no at endringa av jordbrukslandskapet for alvor kom i gang.⁽²³⁾ På samme tid som produktiviteten har auka, er det færre personar som er involvert i det daglege arbeidet på bruka. Ofte er det ikkje nødvendig at fleire enn ein person allokerer si arbeidskraft på bruket. Gardsbruka går frå å vere familieforetak til å vere det den norske sosiologen Reidar Almås kallar ei "ein-mannsbedrift" (1977). Almås kallar mekaniseringa av landbruket i etterkrigstida for "det andre hamskiftet", som refererer til at ein aukande maskinpark, rasjonalisering og spesialisering av produksjonen har vore med på å gjere menneska overflødige.

Landbruket i Noreg generelt er i etterkrigstida prega av spesialisering og konsentrasjon. Drifta har blitt meir spesialisert, og ein har gått frå polykultur til monokultur på dei enkelte bruka (Siverts 1979:32). Dette ser ein også i Vintervik, der brukarane som oftast konsentrerer seg om ein type produksjon; som mjølkeproduksjon, sau, svineavl eller kjøtproduksjon. Det er i dag svært få som til dømes produserer poteter og grønsaker til eige bruk. Ein årsak til dette er at det i hovudsak ikkje vert rekna for å vere lønnsamt. Poteter er billigare å kjøpe på butikken, samanlikna med alt arbeidet ein legg ned i produksjonen. Det ser i tillegg ut til jorda blir konsentrert på færre hender. Nyare tal viser at det på landsbasis har vore ein klar reduksjon i bruk mellom 5 til 100 mål, medan det har vore ei auke i bruk på over 200 mål (Utvalg for likestilling og rekruttering i landbruket 1998:26). Tala er frå perioden 1985-1996. Det totale arealet ser ikkje ut til å ha gått ned i den samme perioden. Visse typar jordbruksproduksjon er også sentrert rundt visse distrikt og landsdelar. Det vil seie at det har vore ei spesialisering på fleire nivå. Stor sett ønskjer bøndene å arbeide meir rasjonelt og effektivt for å betre inntekta. Inntektene er styrt av prisar, og marknaden styrer i stor grad etterspurnad og pris. Bonden si inntekt er i dag avhengig av endringar i pris og politiske avgjersler i både inn- og utland.

I den dagleg drifta av gardsbruka i Vintervik krev det langt færre personar i dag enn det gjorde tidlegare. I den grad det i dag foregår samarbeid i Vintervik, er dette mellom naboar heller enn familiemedlemmar og slektningar. I si studie av Whalsay på Shetland kjem Cohen fram til at slektskap her er ei legitimering for kontakt og for eit nært samarbeid om produksjon (Cohen 1982:28). Whalsay er eit fiskeribasert samfunn, og fram til slutten av 1960-talet var slektskap grunnlag for å velje seg medeigarar til ein båt. Ofte var medeigarane samstundes naboar og slektningar, og dei budde gjerne i det samme området. Søsken hadde ein tendens til å bygge hus nær kvarandre (ibid:30). På 1970-talet skjedde det ei endring, med ei auka marknadstilpassing. Fiskeskøytene vart større og dyrare, og dette kravde meir kapital. Innbyggjarane søkte nye kjelder for kapital utanfor konsangviner og affinaler. Det vil seie at innhaldet i kva som var familie, naboar og båtmannskap blei endra i forhold til ei nær fortid (ibid:35). I følgje mine informantar har det skjedd ei tilsvarande endring i Vintervik. Dei vektlegg at samarbeid om drifta tidlegare foregjekk mykje mellom slektningar og mellom generasjonar. I dag foregår helst samarbeid mellom dei enkelte gardbrukarane på samme garden. Ulike former for samarbeid har oppstått for å rasjonalisere drifta. I etterkrigstida oppstod det samarbeid om landbruksmaskiner (Otterstad 1983), og i dag er det samarbeid både om landbruksmaskiner og drift. Samarbeid mellom naboar blir grunngjeve som mest praktisk av mine informantar, då den kortaste vegen går til nabobruket. Nokon har uformelle avtalar om lån av reiskap, medan andre har formelle samarbeid. To bønder kan eige nokre maskiner saman, eller dei låner reiskap av kvarandre. Ein del av maskinene er svært dyre i innkjøp, og det kan vere praktisk å ha nokon å dele utgiftene med. Nokon byttelåner også markar, fordi markane ligg meir praktisk til for den andre brukaren si drift enn si eiga. Andre brukarar har starta samdrift med felles fjøs. Det vil seie at to eller fleire gardbrukarar har slått saman kvotene sine og buskapen, og har samla alt i eit fjøs. Denne utviklinga forsterkar biletet av at landbruket er integrert inn i ein større marknad der det er lønnsemd i bedrifta som er det viktige, framfor det noko forelda biletet av familiebruket. Eg skal i kapittel åtte vise at det til ei viss grad er samarbeid mellom generasjonane på dei ulike gardsbruka.

4.2. Kvinner i landbruket

I norsk landbruk har det tradisjonelt vore eit skilje mellom kva som er "mannfolkarbeid" og kva som er "kvinnfolkarbeid" på eit gardsbruk. Menn har hatt ansvaret for arbeidsoppgåvene ute på markane, medan kvinnene har hatt ansvaret for husarbeid, matstell, omsorg for barn og eldre, og stell av dyr (Thorsen 1991). I materialet frå Vintervik finn eg også i dag at kvinner i hovudsak er med på arbeid knytt til husdyrstell, mjølking, og onnearbeid (jamne i siloen) i den grad dei i det heile er involvert i drifta. Dei to førstnemnde arbeidsoppgåvene er typisk "omsorgsgjevande" oppgåver, og mange av mine informantar framhevar at kvinner er særleg flinke til å mellom anna ta seg av nyfødde grisungar og ha omsorg for dyr. Mennene tar seg av dei mekaniske og "tunge" arbeidsoppgåvene på bruket, som skogsdrift, vedlikehald av jord og bygningar, nydyrking, gjødsling og liknande. Dette er eit paradoks: med mekanisering har gjerne arbeidsoppgåvene blitt mindre fysisk krevjande. Mellom anna har onna blitt ein langt mindre arbeidskrevjande jobb gjennom utviklinga frå ljåen, slåmaskin, forhaustaren og til rundballepressa. Generelt kan ein seie at med dei mekaniske innretningane dei fleste bruka har i dag, er det kunnskapen om handtering av reiskapen som er viktig. Likevel er det kvinnene, i den grad dei er med på drifta, som i hovudsak tar (eller tok) seg av jamning i siloen. No når rundballepressa har tatt over, har onna blitt fullstendig tatt over av mennene; nokre naboar tar onna på sine gardsbruk på få dagar om dei samarbeider. Goody legg også vekt på at det ser ut til at kvinner er meir involvert i drifta i dei samfunna der det er minst mekanisert jordbruk (Goody 1976a:35). Dette ser også ut til å gjelde i Vintervik.

Det verkar heller ikkje som det er forventa (av foreldre, ektefelle, naboar og så bortetter) at kvinner skal ha kunnskap om landbruksmaskiner. Ei historie Ellen (28 år) fortalde kan illustrere dette. Ellen er ungkone på eit gardsbruk, og har to barn. Ho har tatt avgjersla om å drive bruket saman med ektemannen, og fortel om då ho skulle kjøpe delar til den nye traktortilhengaren:

"Mannen min hadde kjøpt ny tilhengar, då. Og så mangla det ein del, ein sånn… på sidelemmane så skulle det vere noken dingsa som skulle stå opp…ja her kjem I med mitt fagspråk. Men det var altså noko som skulle stå opp på sidelemmane slik at dei ikkje skulle falle ut. Og det skulle I få tak i. Så då kom I inn på Felleskjøpet, då hadde I minsteguten på armen, då. Først forklara I det skikkeleg til han føsste mannen, og så seie han at I skal snakke med han som har greie på det. Og I forklara det no dårlegare og dårlegare, for dei har no meir og meir greie på det. Så han siste I snakkar med kjem med noko små plastikk-greie til meg. Og han viste meg dei der, og I sa at det kunne no ikkje vere dei der. I visste no ikkje heilt ka det skulle vere, men I kunne no ikkje bruke plastik for det tåle jo ingen ting. Å jaudå, slik skulle det vere. I visste no ikkje heilt kva han fyren stod å viste meg, så I sa at no skal I vise på ei brosjyre kva det skal vere, for I visste ikkje ka det heitte, då. Og då sa han: "ka, er det sånn stor hengar!" Og då var det utstyr til ein slik leiketilhengar dei hadde funne fram til…[latter]".

Det kjem fram i det Ellen fortel at ho som ung kvinne ikkje er forventa å ha noko med dei ekte og "maskuline" landbruksmaskinene å gjere. Det kan mellom anna vere ei nær kopling mellom traktoren, menn og maskulinitet (Brandth 1995). Når traktoren kom, fann den sin plass innanfor den eksisterande kjønnsdelinga i bondehushaldet og blei mannen si maskin, og er eit viktig kjønnssymbol fordi den er knytt til den kjønnsmessige arbeidsdelinga (ibid).

I tillegg har bøndene sine eigne samvirkeorganisasjonar tatt over ein del av oppgåvene som kvinnene hadde. Kvinnene tok seg tradisjonelt av vidareforedlinga av landbruksprodukta. I dag leverar ein mjølka til meieriet, husdyra blir slakta på fellesslakteriet. Råvarene vert vidareforedla der og det ferdige produktet kjøper ein igjen på butikken.

Det kan sjå ut som kvinnene i den tradisjonelle kvinnerolla har blitt overflødige i landbruket. Almås illustrerer utviklinga med omgrepa avtausifisering, avtantifisering og avkonifisering (1983). Dette ser også ut til å vere trekk ved gardsbruka i Vintervik. Den førstnemnde termen (avtausifisering) refererer til at den innleidde arbeidskrafta har forsvunne. Dette gjeld både tenestegutane og tenestetausene. Tenestefolk og arbeidsfolk var også gjerne yngre søner og døtrer av brukarar, som heller reiste ut og tente hos andre enn å gå som tenarar på heimbruket. Så seint som på 1950-talet var det enno vanleg i Vintervik for unge jenter "å ta seg teneste" etter at dei var ferdig med folkeskulen. Sidan har dei kvinnelege slektningane forsvunne frå gardsbruka (avtantifisering), i samband med endra familiestrukturar. Tidlegare var det vanleg at dei ugifte tantene eller søstrene budde på bruket og hjelpte til med drifta, noko som for så vidt også gjaldt dei ugifte onklane og brødrene. No er det, som nemnd, dessutan eit stort behov for kvinneleg arbeidskraft i kommunen. I dag er også konene på veg ut av gardsdrifta (avkonifisering). I Vintervik er det to kvinner som har eineansvaret for drifta på sine bruk og har si inntekt derifrå. I dei fleste andre tilfella er kvinnene med og "hjelper til" om det er nødvendig. Ein informant kommenterer utviklinga slik: "Tidlegare var det no gardkjeringar, men no er det no helst kjering på gard…" (Anna 65 år). Dette utsagnet inneber at det har blitt ei omdefinering av rollen som ungkone på eit gardsbruk. Enno er det slik at kvinnene på gardsbruka tar det meste av husarbeidet og matstellet, men i dag er kvardagsmaten langt mindre viktig enn den var tidlegare. Før hadde ein gjerne faste tider på dagen der maten vart sett fram, men unge bønder verkar mindre opptatt av slike faste rutiner. Årsaka er både at fleire menn og kvinner på gardsbruk er i lønnsarbeid utanom drifta og barna er på skulen og på ulike fritidsaktivitetar. Det vert slik vanskelegare å samle hele familien til felles måltid. Den tradisjonelle bondekosten har til kvardags blitt erstatta av pizza, taco og ferdigmat. Ved høgtider og større familiemarkeringar vert derimot tradisjonane haldne ved like (Villa og Vartdal 1999).

4.3. Ulike driftskombinasjonar på bruka i Vintervik

Bruka i Vintervik ligg på ein storleik mellom 15 og 350 mål⁽²⁴⁾

dyrka mark (innmark), det vil seie at det har vore behov for anna inntekt ved sidan av gardsbruket også tidlegare. På 1800-talet var det ei rekke brukarar og brukarsøner frå Vintervik som "rodde fiske" ute ved kysten, men landbruk var i hovudsak den dominerande næringsvegen. I dag har dette langt på veg endra seg. Eg vil i det følgjande nytte dei norske sosiologane Almås og Bleksaune si kategorisering av ulike driftstyper på bruk (1991). I dag er det få heiltidsbruk i Vintervik. Dette er bruk der eigaren ikkje har inntekt utanom bruket og produksjonsinntekta dekker både hushaldet sitt konsum, og skal gå til vedlikehald og utvikling av produksjonsapparatet. Vedlikehalde og utviding av produksjonsapparatet er viktig for å halde tritt med utviklinga innan næringa. I tillegg må inntekta frå bruket dekke renter og avdrag på lån til utviding av produksjonsapparatet, og renter av lån til å kjøpe bruket. Dei fleste bøndene i Vintervik har i dag ei anna inntekt ved sidan av inntekta frå bruket. På kombinasjonsbruk vil inntekta frå bruket berre vere ein del av den totale inntekta. Desse brukarane har då eit supplement til produksjonsinntektene frå bruket til både å dekke familien sitt konsumbehov og vedlikehald av produksjonsapparatet. Kombinasjonsbruka kan ha eit like bra utbygd produksjonsapparat, men eigaren vil ha mindre tid til drifta og forefallande arbeid. For eit par tiår tilbake var det heller ikkje uvanleg at eigarar av gardsbruka hadde ei attåtnæring. Ofte var det mannen som var utearbeidande, medan kona var heime og tok seg av hus og fjøs. Dette kan kallast tradisjonelt kombinasjonsbruk. Ein del av dei eldre informantane mine hadde denne formen for arbeidsdeling. I dag er det like vanleg med moderne kombinasjonsbruk, det vil seie at brukaren er heime og har si inntekt frå bruket, medan ektefellen (anten mannen eller kona) er ute i anna arbeid (ibid). På trippel-kombinasjonsbruk er begge ektefellane i anna arbeid i tillegg til at dei driver bruket, er det i hovudsak mannen som tar seg av gardsdrifta.

På grunnlag av mitt materiale vil eg (jamfør figur 4.3.1.) dele gardsbruka i Vintervik inn i tre hovudkategoriar: heiltidsbruk (1 og 2), kombinasjonsbruk (3-7) og bruk utan drift (8 og 9). Desse omgrepa vil eg nytte vidare i oppgåva.

Figur 4.3.1. Driftskombinasjonar i Vintervik, 1998

Som det kjem fram av figur 4.3.1, er det berre 6 bruk som kan reknast som heiltidsbruk. Det er totalt 26 bruk med ulik form for kombinasjonsdrift, og desse utgjer den største kategorien i mitt materiale. I den tredje kategorien er det totalt 20 av 57 bruk der eigarane ikkje er dei som driv bruket, det vil seie at dei er "passive eigarar". Nokon av desse bruka står heilt tomme, og eigarane bur i andre delar av landet. Driveplikta på desse bruka er i dei fleste tilfella ordna med at ein leiger ut jorda til eigarar av heiltid- og kombinasjonsbruk. Totalt er det i mitt materiale 37 av 57 bruk, det vil seie om lag 2/3 av bruka, som er i drift av eigaren.⁽²⁵⁾

4.4. Rekruttering til gardsbruka

Kontinuiteten på dei enkelte gardbruka vert sikra gjennom å transformere eigedommen (estate) mellom generasjonar. På landsbasis vert om lag 90 % av landbrukseigedomane overdratt til ein person som er i slekt med arvlatar, om ein tar med overdragingar til nevøar, nieser og andre med nær tilknyting til slekta (Søbstad & Andersen 1995:10). Odelsretten uttrykker juridisk ein slektsdominans i forhold til landbruksressursane, men også privat verkar det som at det er viktig å sikre kontinuitet gjennom nokon "i slekta". Mange av bøndene framhevar også at "…Vintervik er no å rekne for jordbruksbygda i kommunen frå gammalt av…" (Andreas 54 år), og dei vektlegg at dette er noko bygda må fortsette å vere. Utsegn som "…det er no viktig at me har ein bondestand…" (Reidar 45 år) viser at det også er snakk om ein kontinuitet for sjølve bondeyrket. Det verkar som om dette berre kan sikrast ved at bruket går i arv mellom generasjonar. Det vil seie at eigarar av gardsbruk tidleg bør legge føringar og planer for eigarskiftet.⁽²⁶⁾ Eg har sett opp dagens eigarar av bruka i Vintervik skjematisk i figur 4.4.1, og reknar her både med eigarane av bruka med og utan drift rekna med.

Figur 4.4.1. Dagens eigarar på gardsbruka i Vintervik

Dagens eigarar var i hovudsak livsarvingar av arvlatar når dei tok over (totalt 38 av dei 57 eigarane av bruka er livsarvingar om ein tel med barnebarn). Ein kan også sjå at ein del av dagens eigarar var nevø eller niese av arvlatar (totalt 10). Nokon av eigarane var utanom odelskrinsen men var rekna som "slekta" til arvlatar (totalt 7 personar). Ikkje alle av desse var innan odelskrinsen slik den blei definert juridisk før lovendringa i 1974, og eg skal drøfte desse vidare i kapittel seks. Berre 2 av dagens eigarar var ikkje rekna for å vere "i slekt" med arvlatar på ein eller annan måte då dei tok over.

I dei austlege delane av Nederland har arvlatar i praksis to strategiar for å sikre kontinuitet gjennom generasjonar (de Haan 1994). Arvlatar kan anten halde på eigedommen til han eller ho døyr, og gjennom lovnader om at ein viss arving skal få ta over alt, forpliktar denne seg til å bu og arbeide på bruket. Alternativt kan arvlatar avgjere å formelt overdra bruket til ein arving medan han eller ho er i live, og få til ein avtale med dei andre arvingane (ibid:88). I materialet frå Vintervik ser det ut til at dei formelle transaksjonane i dei fleste tilfella foregår medan arvlatar enno er i live. Åsetesretten blir i prinsippet berre gjort gjeldande ved dødsfall (Søbstad og Andersen 1995:26), men i praksis har den i stor utstrekning blitt akseptert brukt ved overdragingar medan arvlatar enno er i live. Årsaka til dette er nok i dei fleste tilfella at arvlatar ønskjer at arvingen skal ta over utan å ta opp lån i bruket. Ved å nytte åsetestakst vil kjøpar (arving) få bruket til ein rimelegare takst enn marknadstakst. Arvingar som tar over medan arvlatar enno er i live, slepp å kjøpe ut dei andre arvingane. Kari Siverts hevdar på grunnlag av materiale frå Osterøy at overtakingar der i dei fleste tilfella ikkje skjer før arvlatar er tvinga til det av helsemessige og aldersmessige årsaker (Siverts 1979:9). I Vintervik har ei rekke bruk blitt tatt over av den yngre generasjon allereie medan dei er i 20 åra. Det var eit generasjonsskifte på bruka for 15-20 år sidan, og informantar hevdar at ein for nokre år tilbake såg meir positivt på ei framtid i landbruket enn ein gjer i dag. Reidar (45 år) sa mellom anna: "… på slutten av 70 talet og begynnelsen av 80 talet, så var det ikkje så dårleg å vere gardbrukar, ser du…". Reidar overtok bruket då han var 24 år og foreldra hadde passert 50.

Det er ulike årsaker til at dagens eigarar tok over frå den eldre generasjonen på det tidspunktet dei gjorde. På dei største gardsbruka og bruka med ei ekstensiv drift, er det ein tendens til at arvlatar overlet gardsbruket tidlegare til ein arving enn på små bruk, bruk med kombinasjonsdrift og bruk utan drift. Ein kan spørje om årsakene til dette. Er det til dømes meir attraktivt å ta over eit bruk der det er utsikter til å ha eit levebrød medan arvingen er ung? Er det "meir å ta vare på" og viktigare å sikre kontinuitet i eit stort gardsbruk enn eit lite? Ligg det ein meir medviten strategi bak ei rekruttering til eit stort gardsbruk enn eit lite? Små bruk, som etter samtida sine normer ikkje er mogleg "å leve av", er opplagt mindre attraktive for ei yrkeskarriere enn større bruk. Ein del gardsbruk blir ikkje tatt over av neste generasjon før arvlatar må trekke seg tilbake på grunn av alderdom (eller ved dødsfall), nett som Siverts kjem fram til i materialet frå Osterøy. Årsaka kan vere at det ikkje er nokon av arvingane som har "utpeikt" seg eller vist interesse for å ta over, og dermed kan ei overtaking bli utsett til ein ikkje lenger har noko val. I nokon tilfelle har arvlatar ikkje ønska å gi frå seg eigedommen til nokon av arvingane. Ein årsak kan vere at arvlatar ikkje har rekna nokon av sine livsarvingar som "skikka" til å overta.⁽²⁷⁾ I tillegg er det bruk der det ikkje var livsarvingar. Eg vil la nokre av mine informantar fortelje kvifor dei tok over på det tidspunktet dei gjorde:

Børge i Larsgarden

Børge (50 år) overtok bruket Larsgarden, eit bruk på om lag 130 mål dyrka mark, frå ein ugift onkel (FaBr) for om lag 20 år sidan. Han hadde ikkje best odelsrett då han tok over, og han hevdar at om ikkje han hadde tatt over bruket, så hadde sikkert nokon andre søskenbarna hans tatt over. Larsgarden er eit av dei større gardsbruka i Vintervik. Børge fortel:

"Når I overtok i -79 så var han Johan [onkelen] 75 år, han. Så då hadde han trappa nokså mykje ned. Og I syntes at nokon burde overta. I syntes no det i alle fall, ellers så stoppa det heilt opp. Og det var no eit bruk som er såpass stort at det kan no med litt nøysomhet gå an å leve av det.. Viss ikkje I ha tatt over så trur I ikkje at bruket ha blitt solgt.. for det sa han Kåre [FaBrSo] at han hadde vella kjøpt det. Det var no slik at alle andre dei var no gift og hadde bygd seg hus, det var einaste han Selmer [Br], men han hadde no ikkje noko interesse i ein gard. Det var aldri snakk om det. Så I var den som ikkje hadde etablert meg, eller budde nokon plass fast. I har farta land og strand rundt. Men så gifta I meg og fekk unga, og når ungane blei så gamle at dei skulle begynne på skulen, så var det ikkje så godt å farte rundt lenger.". "Han Johan sa ikkje noko, men I trur at han syntes det var svért [flott] at nokon kom og tok over….". Børge har tenkt på rekrutteringa vidare. "..I har sagt det at når I er 60 år så må nokon seie om dei vil overta. Så I kan vel i grunna ikkje gå tilbake på det. Det kjem ann på korleis det utviklar seg då, det har vel litt å seie det...".

Då Børge tok over, var det han som tok initiativet til ei avgjersle, i samband med at onkelen hadde blitt for gammal til å drive bruket. Sjølv om han ikkje hadde best odelsrett, var det ingen av dei andre arvingane som protesterte når han tok over, tvert imot verkar det som om arvingane var einige. Børge har også gitt barna ein "tidsfrist" for at dei skal gi beskjed om når dei skal ta over. I det neste dømet kan ein sjå at det er mange årsaker til at det blei ei avgjersle om ei overtaking, både arvlatar sin alder, spørsmål frå andre arvingar og ei langsiktig "planlegging".

Sigrunn og Andreas i Øysteingarden

Sigrunn (55 år) overtok, saman med ektemannen Andreas (54 år), gardsbruket Øysteingarden etter faren hennar for om lag 15 år sidan. Før dei tok over hadde dei budd fleire år i ei nærliggjande kommune. Gardsbruket er eit av dei større bruka i Vintervik. Sigrunn var odelsjente, og eldst av 4 søstrer. I dag driv dei bruket saman med sin eldste son, Einar.

Sigrunn fortel: "I var no ikkje tenkt å ta over til å begynne med.".

Andreas fortsett: "..det var ei forutsetning det når me flytta hit, at ho skulle sleppe å gå i fjøsen…".

Sigrunn: "Det var no na fjøsen…det var no ein tvang… når andre hadde fri. I flytta heimanfrå når I var 15 år og .. ja kor gammal var I når I kom tilbake?…".

Andreas: "Så kom me i den situasjonen at svigerforeldra ikkje lenger var i form. Ho svigermor hadde det med å besvime og han svigerfar hadde sukkersjuke, så dei var avhengige av hjelp. Så var det andre søsken som budde i nærheiten som velle ha ei avklaring, som sa at viss det at dei skulle trå til og hjelpe til, så ville dei ha eit perspektiv på dette med å ta over. Eller det var vel han Henning, mannen til søstera henna Sigrunn, som sa ifrå. Dei sa at no var det så mykje å gjere at no får de seie i frå. I synes det var svért det i grunnen, å bringe temaet på bane slik at ein fekk ei avklaring. For dei måtte no hjelpe til nokså mykje her heime etter kvart. Så I synes det var kjekt at dei sa ifrå, for me såg ikkje problemet slik som dei gjorde det, tenkte ikkje så mykje på det. Han Henning var nok litt skuffa når me sa at me [ønska å ta over]..men ikkje verre enn att…. For det var slik det at han svigerfar hadde indoktrinert han Einar junior, ganske dyktig, ja det er heilt klart…[latter]".

Sigrunn: "Han Einar var her to månada kvar ferie .. me sendte han oppover aleine…og så var han typen til det…".

Andreas: "Ja det var slik at han sprang i fjøset før han kom inn på kjøkkenet når me kom heim i feriane.. så det var heile tida bevisst det at han skulle overta…Veldig dyktig gjort av han svigerfar detta her. Så det skjønte I, at viss han Einar skulle ha nokon sjanse, så måtte han få oppleve miljøet her mens han var i oppveksten. Og I hadde ein gong tidlegare sagt frå meg ein odelsrett, frå heimgarden min, og det har I ikkje angra på. Men så begynte det å bli tungt å seie frå seg heimgard nummer to, og så vart I nysgjerrig på det. Vi tok over garden.. eller ho Sigrunn tok den over, og vi dreiv i kompaniskap med svigerforeldra til dei gikk av med pensjon, og så har no han Einar vore her då…".

I dette tilfellet var det tydelege føringar for å sikre kontinuiteten, og skiftet blei meir eller mindre planlagt av far til Sigrunn i god tid. Sigrunn og Andreas la også alt til rette for at Einar skulle overta, noko han i dag gradvis er på veg til å gjere. Dette dømet understrekar verdien i å planleggje eit skifte allereie medan dei potensielle arvingane er svært unge.

4.5. Den offentlege debatten om rekruttering og odelslova

Eigedomsforhold i landbruket er både interesse for eigarane og arvingane, men er også eit sentralt landbrukspolitisk spørsmål. Landbrukspolitikk er sett på som eit viktig ledd for å sikre ei busetting i bygdenoreg (NOU 1991(2a)). I dag er landsbygda prega av fråflytting og mange gardsbruk blir ståande tomme medan jorda vert leigd ut. Under feltarbeidet mitt og til skrivande stund har det tidvis vore ein heftig debatt i media om odelsretten som ei løysing på problemet med rekruttering i landbruket. Frå Landbruksdepartementet har ein ønska å få fram ei meiningsutveksling om rekrutteringa til landbruket der nøkkelordet er "passive eigarar". Ein har erkjent at det i dag er eit aukande problem knytt til det at fleire av dei som tar over gardsbruk leiger ut jorda til andre brukarar, i staden for å drive jorda sjølv. Ei undersøking frå Norges Bondelag viser at 20% av alt jordbruksareal i landet er leigejord. I nokon fylke er det opp i 40 % leigejord (Adresseavisen 26.02.98). Den noverande landbruksministeren, Kåre Gjønnes, har gitt uttrykk for at odelslova kan vere det største hinderet for en positiv utvikling i bygdenorge (Bondebladet 16.09.99). I Vintervik vert 1/3 av gardsbruka drivne av andre enn eigaren. Det vil inneber at ein del av eigarane på bruka er passive, og at ein også her i bygda ser ei utvikling mot at fleire og fleire drivarar baserer seg på meir eller mindre formelle leigekontraktar. For dei som leiger jord kan dette verte problematisk då leigeavtalane kan vere baserte på lauselege avtalar. Den ønska effekten av ei eventuelle endring eller innstramming av odelsretten, er at jord skal kunne selgast til dei som ønskjer å drive. Andre og "idealistiske" bønder skal komme til i staden for at rekrutteringa skal gå etter plikt, tradisjon og slektsband. Ein vil forbetre rekrutteringa til landbruksnæringa, og hindre at bruk vert tatt over av folk som ikkje har lyst til å drive bruket. Ein skal ta over av lyst og ikkje plikt (Adresseavisen 26.02.98 og Bondebladet 16.09.99). I dag ser ein i mange bygder at bruk vert tatt over på odel, men at dei som tar over verken bur der eller driv jorda. I figur 4.5.1. har eg gjengitt ein artikkel frå Bondebladet der det kjem fram ulike syn på kva som skal til for å betre rekrutteringa.

Frå Landbruksdepartementet er det gitt signal om at ein ønskjer å stille krav til at dei som blir rekrutterte til landbruket og tar over gardsbruk skal vere kompetente. Det vil seie at ein skal kunne legge fram fagbrev. Ei endring av odelslova skal vere eit politisk verkemiddel for å hindre at bruk vert tatt over av personar som ikkje er motiverte til å drive bruket. Ein har mellom anna argumentert med at ein ikkje kan knytte ein slektsrett til ei yrkesgruppe.⁽²⁸⁾ Landbruksdepartementet har mellom anna vore inne på at retten til førstefødte bør opphevast, og at ein bør krevje dokumenterte kvalifikasjonar av den som skal overta (Aftenposten 30.07.98). Ein argumenterer mellom anna med at før eller seinare vil næringslivet stille krav til sine leverandørar (Bondebladet 06.08.98).

Figur 4.5.1. God odelslov tåler debatt

Det har komme ei rekke innspel i debatten frå ulike hald om korleis odelslova skal endrast for å sikre ei rekruttering av kvalifiserte bønder, og dei ulike bondeorganisasjonane har fremma sine syn (noko som også kjem fram i artikkelen i figur 4.5.1.). Norges Bonde- og småbrukarlag sentralt ønskjer å behalde odelslova i si noverande form, men ønskjer ei strengare handheving av bu- og driveplikta. Likevel uttala den dåverande leiaren seg om at lova må "bli innsnevra og reinskjært" til å gjelde berre slektningar i rett nedstigande linje (Nationen 03.06.98). Leiarar i lokallag har på si side uttala at ein bør la foreldre kunne velje mellom sine barn (Nationen 16.03.98). Norges Bondelag har sentralt slått ring rundt odelslova (Bondebladet 23.09.99). Ein argumenterer mellom anna med at odelsretten er viktig for at eigaren skal investere i bruket. Når ein veit at det er eins barn som skal overta, vert det lettare å investere. Då vil også dei som vert rekrutterte til næringa kjenne til arbeidet og den spesielle livsstilen bondeyrket fører med seg (Nationen 17.03.98). Bondelaget går også inn for ei sterkare handheving av bu- og driveplikta, slik at fritak ikkje så lett blir gitt. Ein meinar at det vil løyse det samme problemet (Adresseavisen 26.02.98). I tillegg har Bondelaget foreslått at ein burde heve arealgrensa på bruk det kviler odel på (Nationen 09.02.99). Det vil seie at ein på dei mindre bruka ikkje lenger skal ha ein arveprioritet for slektningar. Noregs Bondekvinnelag og Noregs Bondeungdomslag har også støtta odelslova i si noverande form, og framhevar særleg at odelsjentene sin rett må vernast. Ein hevdar at døtrer lettare kan bli oversett om ein lar foreldra velje mellom sine barn. Det tidlegare Bondepartiet, Senterpartiet, meinar også at ein må bevare odelslova, då denne fremmar den mest langsiktige jordbrukspolitikken, og langsiktig jordbrukspolitikk er miljøvenleg (Nationen 16.03.98).

4.6. Det lokale synet på rekruttering

Dagens eigarar av gardsbruk i Vintervik står i dei fleste tilfella tilsynelatande ikkje overfor eit konkurranseforhold mellom barn (søsken) som vil ta over. Dei fleste gardbrukarane framstiller dagens situasjonen som å vere eit spørsmål om å i det hele få nokon av barna til å overta. Mine informantar meinar at det er visse forhold som verkar inn på rekrutteringa til landbruket i bygda og er med på gjere at det blir fleire og fleire passive eigarar av bruk. I den nære framtida blir det i følgje mine informantar verre å få nokon av livsarvingane eller andre slektningar til å overta gardsbruket. Forskar Barbro Vartdal ved Senter for bygdeforsking påpeikar i ein kronikk i Bondebladet at den med best odelsrett i mange tilfelle sit att med "svarteper" (Bondebladet 14.01.98). Dilemmaet som ho legg vekt på, og som eg kan kjenne att frå det mine informantar legg vekt på, er i kva grad ein skal oppmode den oppveksande generasjonen til å overta gardsbruka for drift. Det er ulike forhold som på ulike nivå, i følgje mine informantar, er med på å gjere det å vere aktiv bonde mindre attraktivt. Som nemnd er mine informantar i hovudsak dagens eigarar av gardsbruk, tidlegare eigarar av gardsbruk og nokre få som har tatt avgjersla om å drive gardsbruket vidare. Det er deira tankar om vidare rekruttering som kjem fram her.

Dei fleste av mine informantar meiner at økonomien i landbruket er alt for dårleg. Andreas sa mellom anna: "Ja motivering er greitt, men balansegangen mellom det og å gje falske forhåpningar er I livredd. Det går først og fremst på økonomi, slik I ser det… det er problematisk. Ein ser ganske klart utveklinga korleis den går. Ein kan ikkje ha samme forbruksmønsteret som andre, og då spørs det om ein er villig til å gje avkall på ein del materielle goder, for å ha det litt greitt og slikt i forhold til arbeidstider. Detta må ein vere litt ærleg om, men greie I å presentere detta på ein måte som I ikkje angra på etterpå? Det blir litt av ei utfordring…". Andreas gir uttrykk for, som dei fleste av mine informantar, at det ideelt sett ikkje burde vere nødvendig å ta lønnsarbeid ved sidan av drifta. I dag er det utsikter for lav inntekt om ein vel bondeyrket. I tillegg er det eit krevjande yrke med lange arbeidsdagar og lite fritid.

Kombinasjonsdrift vil over lang tid verte for arbeidskrevjande for brukarane. Dei siste ti åra har mjølkeprodusentane i Vintervik blitt halvert i tal. Mjølkeproduksjon er rekna for å vere ei av dei mest krevjande produksjonsformer, og over tid vil ein søke mindre arbeidsintensiv produksjon. Mange meinar at det neste steget er nedlegging av drifta, og utleige av jorda til andre brukarar: "Får du det ikkje til å gå med mjølka, så får du det ikkje til å gå med andre ting heller." (Andreas). Dobbeltarbeid er også ein lite attraktiv modell for den neste generasjon som skal ta over bruket. Dette vil føre til at det vert færre aktive brukarar, og færre å eventuelt samarbeide med for dei aktive brukarane. Det vil i si tid føre til at dei aktive brukarane får ein meir einsam jobb enn dei hadde før, for dei fleste bruka i Vintervik er ikkje lenger ei "familiebedrift" der alle i familien legg ned arbeidskraft. Det er sjeldan at to familiar kan klare seg på produksjonsinntekta frå eitt bruk, utan anna inntekt.

Fleire informantar seier at staten sine støtteordningar gir fordelar for små bruk, medan bruk med to årsverk ikkje har nokon fordel. Heiltidsbruka ønskjer i stor grad å bli styrkja i forhold til dei mindre bruka, og mange ønskjer å få kjøpe leigejord. På den andre sida ønskjer også deltidsbruka og dei små bruka å bli stryka økonomisk. Leigejord og passive eigarar er sett på som eit problem i Vintervik, medan dei passive eigarane ønskjer å kunne behalde jorda si sjølv om den ikkje blir driven.

Med den svekkja økonomien og eit auke i tal av bruk som vert nedlagde, vert busetnaden mindre homogen. Dette fører til eit svekkja fagmiljø for bonden. I tillegg fører det til at gardbrukarar samanliknar seg med andre innbyggjarar i bygda, slik som mellom anna Andreas legg vekt på, og innser at ein må gi avkall på ein god økonomisk levestandard og "vanleg" fritid. I dag er det ei stor overvekt av innbyggjarar i bygda som ikkje er bønder, og dei har regulert ferie, ordna arbeidstid og fast lønsutbetaling. Mine informantar har ei oppfatning om at "anna arbeid" er betre lønna enn jordbruket. Ei slik haldning blir rekna for å påverke den oppveksande generasjonen. Dei unge sine moglegheiter til val blir slik meir synlege også innan eit bygdemiljø.

I tillegg bør dei som skal overta for å drive eit bruk, tidleg vere med i drifta saman med foreldre og besteforeldre (sjå F-1⁽²⁹⁾). Ein av mine informantar, Leif-Egil (42 år), kommenterte saknet av foreldra, som døydde få år etter at han hadde tatt over bruket slik: "I har absolutt sakna den generasjonsfordelinga på bruket. I seie det at dei som kritiserer gamlegenerasjonane på gardane veit ikkje kva dei har, altså, før dei kjem vekk. Og det fekk me no sjå… no fekk no dei oppleve besteforeldra, dei eldste ungane. Dei budde borte på kåret der. Så dei fekk no nokre år dei eldste her og det var veldig stas. Og det var ikkje noko dårleg for dei der borte heller, men no er dei heilt borte…". Samhandling mellom foreldre/barn og besteforeldre/barnebarn er sett på av mange som den viktigaste utdanninga til å lære å sette pris på jorda. Skulesystemet og fritidsaktivitetar er to av dei faktorane som vil hindre ei slik deltaking. I dag er bygdeungdommen også aktivt med i ulike lag og organisasjonar som og har mindre tid til å vere med på arbeidet på bruket. Dette avspeglar også ei individualisering av interesser.

-1: Besteforeldre med barnebarn
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

Dei fleste informantane ser absolutt ikkje på utdanning som ein ulempe, men utdanning gir større yrkesmessig valfridom. Dette kan igjen føre til at ein vel bort drifta på bruket. For foreldre kan det vere eit dilemma mellom det å oppmode barna sine til å ta ei utdanning, samstundes som dei vil at i alle fall eitt av dei skal komme tilbake for å overta bruket. Dagens bønder må forhalde seg til at den oppveksande generasjonen har fleire moglegheiter for val i dag, både i forhold til utdanning, busetting og reise. I tillegg må ein forhalde seg til ein viss mistillit frå andre samfunnslag. Negative haldningar retta mot bønder som "bortskjemde", at dei "har eit sugerør i statskassa" og at dei er "lite miljøvenlege" kjem gjerne fram i media. Dette vil også påverke den oppveksande generasjonen si oppleving av yrket, og gjer at bondeyrket framstår som mindre attraktivt.

Utan å ta direkte stilling til debatten som pågår om odelsretten, vil eg peke på det manglande samsvaret mellom den offentlege og den lokale diskursen om rekruttering til landbruket. I forslaget frå Landbruksdepartementet og i den offentlege debatten generelt, er det eigenskap ved bonden som det blir stilt spørsmål ved. Bonden skal vere motivert, ha lyst til å drive bruket, og skal ha kvalifikasjonar. Faktorane mine informantar meiner fører til ei auke i talet av passive eigarar, er hovudsak eksterne forhold som ligg utanfor bonden sin påverknad; Kontinuiteten på gardsbruka er avhengig av ytre faktorar som økonomi og innstrammingar av sjølvråderetten. I tillegg er ikkje "kompetanse" ein verdi ein nødvendigvis kan utdanne seg til, men noko ein tileignar seg gjennom arbeid med jorda på bruket. Det ser ut til at det "å halde bruket i slekta" er det viktigaste for dei fleste, både blant eigarane av bruka med og utan drift. Slektskap er den kvalifikasjonen ein må ha for å halde eit på eit bruk. Samstundes er ein klar over at passive eigarar er negativt for bygda som ei levande eining. Mindre busetnad fører til færre å samarbeide med og eit dårlegare grunnlag for skuletilbod, butikk og andre tilbod som ein ser som nødvendig.

Dei fleste av mine informantar er einige i at ein kan sjå uheldige konsekvensar av dagens lovgjeving. Dei fleste kjenner ei eller anna historie gjennom media eller frå distriktet, der ein med betre odel har tatt bruket frå han eller ho som har gått heime på bruket og arbeidd i mange år. Likevel verkar det som om dei fleste ønskjer å behalde odelslova: "I synes ho skal vere der". " Det har no vore slik bestandig då…så det er no så rart med det…" (Sigurd 73 år). Likevel kan ein sjå at dagens eigarar langt ifrå er berre dei med best odelsrett. Ein av mine informantar kommenterer forslaget frå landbruksdepartementet om krav til kompetanse og val mellom arvingar slik: "…Då vell det no bli meir styring på det då, å ikkje så fritt som no…" (Freddy 59 år).

4.7. Oppsummering

Eg har i dette kapittelet presentert gardsbruka i Vintervik fram til i dag. Landbruket har gjennomgått ei dramatisk utvikling særleg som resultat av ei marknadstilpassing og mekanisering, noko som har ført til at bruket ofte ikkje kan reknast som eit familieforetak. Utviklinga har ført til at kvinnene i stor grad er på veg ut av arbeidet på bruka. Ein ser også at det er ein tendens til at jorda blir samla på færre hender, om ikkje som ei brukseining så i alle fall gjennom utleige av jord. Det har gått mot ei profesjonalisering av gardbrukaren.

Eg har også presentert eigarane av gardsbruka. Desse var i hovudsak livsarvingar når dei overtok, og dagens eigarar ser helst at livsarvingar også skal overta etter dei. Goody påpeikar er tidspunktet for arvetransaksjonen i denne samanhengen mindre viktig, så lenge eit sosialt system vert reprodusert (Goody 1976b:2). Det vil seie at det viktigaste er kven som tar over og ikkje når personen tar over (om det skjer før eller etter arvlatar sin død). Debatten om odelslova illustrerer korleis slektskap og slektsrettar i dag er regulert av lovverket, og at eventuelle endringar i lovverket på mange måtar blir ei omdefinering av slektsrettar. At desse rettane samstundes står sentralt i mine informantar si livsverd, er eit tema i neste kapittel.

5 Ei forestilling om blodsband?

Forestillinga om "kar du kjem ifrå" ser ut til å vere viktig for at individet kjenner tilknyting og identifiserer seg i forhold til eit kollektiv av personar eller til eit geografisk område i landskapet. Eg viste i kapittel tre og fire at slektskap er viktig for rekruttering til gardsbruk, samstundes som odelsretten og rekruttering til gardsbruk er relevant i ein landbrukspolitisk samanheng. I dette kapittelet skal eg problematisere forestillinga om blodsband som eit kriterium for å vere knytt til "ei slekt", rekne ein person som ein slektning og for å ha rett til å ta over eit gardsbruk. For å problematisere kva ein legg i "forestilling om blodsband", kan det vere nærliggjande å gå til andre antropologiske studie av slektskap i vestlege land. Eg vil i hovudsak nytte Schneider si analyse av amerikansk slektskap, og deretter drøfte vintervikingar si kategorisering av slektningar. Eg vil til slutt sjå dette i forhold til odelsretten.

5.1. Terminologi

Når mine informantar presenterer sine slektningar er alltid den som fortel, ego, i sentrum. Informantar gjer nytte av termar når dei snakkar om slektningane sine. I figur 5.1.1. tar eg utgangspunkt i dei ulike slektstermane slik eg ser at dei blir nytta av innbyggjarar i Vintervik. Ego skiljer mellom slektningar på grunnlag av kjønn, generasjon og affinitet. Informantane sin bruk av termar er langt på veg like. Nett slik den svenske antropologen Åsa Boholm finn i sitt materiale, er mine informantar sin slektskapsterminologi eit enkelt generativt system (Boholm 1983:63). Dei grunnleggjande termane er dei for mor, far, bror, søster, dotter og son. Desse grunnleggjande termane kan bli kombinert for å uttrykkje meir komplekse genealogiske relasjonar (ibid:63). Termane vert også kombinert med forstavingane sviger- og ste- på affinaler. Svenske slektstermar blir distingvert gjennom bifurkasjon (deling): Boholm sine informantar skiljer mellom "brorson" og "systerson" (ibid:63). Mine informantar skiljer til dømes ikkje mellom søner av søster eller bror, og vil omtale begge som "nevø". Mine informantar skiljer mellom "dotterson"(DaSo), "soneson" (SoSo), "dotterdotter" (DaDa) og "sonedotter" (SoDa), sjølv om ein oftast omtalar både kvinnelege og mannlege barn av son eller dotter som "barnebarn".

Figur 5.1.1. Diagram over ulike slektstermar

Informantar nyttar i varierande grad slektstermar eller personnamn på slektningar i ulike slektsrelasjonar til ego. Dei slektningane som er "over" ego blir det som oftast nytta termar på i tiltale og ved omtale til ein tredjeperson, det vil seie på foreldre, besteforeldre og oldeforeldre. Det er fleire termar for kategoriane "Far" og "Mor". "Far", "pappa" og "gamlekaren", eller "mor", "mamma" og "gamlå" refererer alle til dei samme kategoriane av personar, men vert nytta i ulike samanhengar. Det er truleg ei gradering av formalitet knytt til bruken av dei ulike termane. Ein tiltalar gjerne mor si som "mamma", men til antropologen kan ein gjerne omtale den same som "mor mi". Ein tiltalar også sjeldan mor for "gamlå", men ein kan gjerne omtale henne som det overfor andre.

Det er også fleire termar for "bestemor" og "bestefar" som kan nyttast på besteforeldre både på farsida og på morsida, mellom anna termane "beste", "gomor", "besten" og "gofar". Det kan nok også her vere ei gradering av formalitet: medan "bestefar", "farfar" og "morfar, eller "bestemor", "farmor" og mormor" er dei meir formelle termane og gjerne nytta ved omtale, er gjerne dei andre termane meir knytt til personen. Ved tiltale og omtale av foreldra til ego sine søsken (det vil seie tanter og onklar), nyttar ego som oftast termar saman med personnamn. Nokre informantar tiltalar og omtalar ei tante med berre termen "tante", andre vert tiltala og omtala som til dømes "tante Brit".

Informantane nyttar som oftast personnamn på dei slektningane som står "ved sidan av" og "under" ego ved tiltale. Det vil seie at ego tiltalar sine søsken, søskenbarn, nevøar og nieser med personnamn, medan ego gjerne nyttar ein term ved omtale av dei samme til ein tredjeperson. Når informantane fortalde meg om sine søskenbarn, kan dei både bli omtala som "søskenbarn" og nemnd med personnamn. Ego sine etterkommarar, barn, barnebarn og så bortetter blir også omtala med personnamn ved tiltale, og med term i omtale mellom anna til antropologen.

Går ego lenger "utover", har til dømes ikkje ego nokon term for far eller mor sin tremenning og deira ektefelle. Tremenningen, firmenningen, femmenningen, som er termar berre ved omtale, står i forhold til ego, og ego vil omtale foreldra sine søskenbarn eller tremenning som "mor mi sitt søskenbarn" eller "far min sin tremenning". I figur 5.1.1. tel eg ikkje med lenger enn tremenningar i forhold til ego, sjølv om mine informantar gjerne kan fortelje om firmenningar, femmenningar og seksmenningar. Ego har ingen term for ektefellane til sine søskenbarn, tremenning og så bortetter. Desse vil bli omtala mellom anna som "han som er gift med søskenbarnet mitt" og "ho som er gift med tremenningen". Ego har heller ingen annan term for tanta eller onkelen til ein av sine foreldre, enn "gamletante" og "gamleonkel" og desse termane har eg tatt med i figur 5.1.1, då dei er mykje nytta ved omtale men ikkje tiltale. Termane på dei affinaler vert normalt ikkje nytta anna enn ved omtale. Dette vil seie termane ektemann, kone, ste- og sviger-.

Ego presenterer sine slektningar ved hjelp av slektstermar eller personnamn i forhold til seg sjølv. I mykje av sitt seinare arbeid har Strathern fokusert på at individualisme pregar "vestleg" kultur (Strathern 1992a, 1992b). Strathern er opptatt av korleis idear om biologi og natur konstituerer forestillingar om slektskap. I sitt nyare arbeid tar ho særleg for seg slektskap i Storbritannia fram mot vår tid.⁽³⁰⁾ Strathern hevdar det i dag er to trekk eller "fakta" i engelsk kultur: individualisme og diversitet. I hennar analyse av engelsk kultur hevdar ho at individet står i sentrum (1992b:11). Barnet skapes av mor og far gjennom delt biogenetisk materiale. Barnet er ikkje sett på som heilt lik mor eller heilt lik far, eller lik relasjonen mellom dei (Strathern 1992a:93). Barn kjem frå foreldra men er likevel ikkje foreldra. Det vil seie at relasjonar produserer nye individ (Strathern 1992b:15). Barnet er ein hybrid: eit genetisk unikt individ med eit eige liv. Individet har i tillegg si eiga livshistorie og denne livshistoria varer sjølv etter individet sin død (Strathern 1992a:93). Strathern hevdar at bruk av slektstermar og personnamn avspeglar individualismen og diversiteten i engelsk kultur. Bruken av personnamn gjer ein kvar relasjon unik og individuell, og ho seier at bruken av slektstermar kan ha eit snev av å vere klassifikatorisk i den forstand at termar fungerer av-individualiserande. Personnamn er derimot knytt til eit unikt individ (Strathern 1992b:17). Foreldra skaper eit unikt nytt individ i barnet og har i oppgåve å gi barnet eit namn. Strathern hevdar at bruk av termar har med respekt å gjere, og at det i engelsk tiltale er vanleg å bruke termar på dei "over" ego. Ego brukar personnamn ved tiltale til dei som står "under" og "ved sidan av" ego. Strathern hevdar at det i dag er ei endring i bruken av termar og namn. Søsken av foreldra til ego, det vil seie tanter og onklar, vert i dag gjerne omtala med fornamn i staden for termar. Dette vil ikkje seie at det er snakk om mindre respekt, og Strathern hevdar at desse endringane avspeglar den sterke individualiseringa i engelsk slektskap.

Ein slik bruk av namn og termar er langt på veg lik det eg kan finne hos mine informantar i Vintervik. Eg vil hevde at bruken av termar eller personnamn til ei viss grad avspeglar ei form for individualisme der ego er i sentrum og forheld seg til sine slektningar i forestillingar om avstand og nærleik i biogenetisk forstand. Ego etablerer også nye relasjonar på grunnlag av ekteskap, ekteskapsbrot og sosiale kodar (mellom anna adoptivslektningar). Ein person (ego) kan ha slektningar som igjen har slektningar som ego ikkje reknar som sine slektningar. Eg vil vidare drøfte om denne individualismen står i motsetnad til opplevinga av "det kollektive" som til dømes Huset eller bondehushaldet representerer.

5.2. Problematisering av ei forestilling om blodsband

Eg vil problematisere forestillinga om blodsband med arbeidet til den amerikanske antropologen David M. Schneider. Schneider sitt materiale er i hovudsak basert på ei rekke intervju med kvit, amerikansk middelkasse på 1960-talet (Schneider 1980:13). Schneider hevdar på grunnlag av si studie at forestillinga om at "blod er tjukkare enn vatn" er eit fundamentalt prinsipp i amerikansk slektskap (ibid:49). Blodsband vert definert i biologiske termar, basert på ideen om at individ deler substans (blod) gjennom befrukting og fødsel (ibid:23). For det første er befrukting og fødsel eit sett av biologiske faktum. For det andre er det kulturelle forestillingar konstruert rundt samleiet og befruktinga. For det tredje blir dei kulturelle konstruksjonane symbol på dei biologiske fakta (ibid:115). Barnet blir rekna å få halvparten av sin biologiske substans frå faren og halvparten frå mora, og barnet får biologisk identitet frå begge sider (ibid:23). Blod er meir eit symbol på slektskap snarare enn ei konstituering av slektskap. Schneider hevdar at biogenetiske relasjonar mellom personar på grunnlag av befrukting⁽³¹⁾ og fødsel vert rekna som "naturen si lov". Slektningar er personar som informantane tenker seg at dei deler biogenetisk substans med, symbolisert gjennom blod. Blod er også noko som blir rekna for å bli "utvatna". Ein skiljer på grunnlag av dette mellom "nære" og "fjerne" slektningar. Slektskap er noko som vert forestilt uttrykt i utsjånad, åtferd og personlegdom, og er med på å gi individet identitet. Blodsrelasjonar har slik eit potensiale til å karakterisere personen både som individ og som medlem av eit kollektiv (ibid:25).

Schneider hevdar at det kulturelle universet av slektningar (i amerikansk slektskap) er konstruert av to element av kulturell orden: "the order of nature" og "the order of law" (ibid:27). Tre kategoriar av slektningar vert konstruert ut av desse to elementa: "relatives in nature alone", "relatives in law alone" og "relatives in nature and law (by blood)" (ibid:28) (sjå skjematisk framstilling i figur 5.2.1.). Den første kategorien, "In Nature", er dei personane ein vert knytt til gjennom kjennskap til biologiske relasjonar. Det vil ikkje seie at det nødvendigvis er kontakt mellom desse personane. Den andre kategorien, "In Law" eller "By Marriage", er personar som gjennom samhandling og kontakt vert rekna for slektningar. Slike fellesskap vert mellom anna etablerte gjennom ekteskap, eller at ein person opptrer i ein rolle som slektning utan biologiske band. "In Law" står i ei motsetning til "In Nature", og er regulert av sosiale kodar (lov/jus) for samhandling (ibid:96). Schneider deler opp denne kategorien slektningar i to underkategoriar. Den første underkategorien inkluderer ektemann og kone. Desse kan berre vere i slekt gjennom ekteskapet og den seksuelle relasjonen mellom dei (ibid:28). Den andre underkategorien inkluderer ste-, sviger- og fosterfamilie. Den tredje kategorien, "By Blood", er personar som Schneider sine informantar både har biologiske band til og ei form for samhandling med. Det er også to underkategoriar her: den første inkluderer mellom anna "far", "mor", "søster", "dotter", og den andre inkluderer dei mellom anna slektningar som informantane kallar "onkel", "barnebarn" og "søskenbarn" (ibid:29).

Figur 5.2.1. Dei tre kategoriane av slektningar i følgje Schneider

Den andre underkategorien under "In Law" (2B) inkluderer slektningar der det ikkje er nokon slektstermar i vanleg forstand, men likevel kan telje med som slektningar gjennom ekteskap eller "lov". Dømer på slektningar som vil komme inn under denne kategorien, er ektefellar til søskenbarn, ektefellen til ein nevø eller niese til ego si ektefelle (ibid:28).

5.3. Kva som gjer ein slektning til ein person: "the relative as a person"

Som Strathern legg også Schneider vekt på at personen eller individet er ei sentral eining i amerikansk kultur (Schneider 1980:57). Han hevdar at personen har ein primær identitet, som er bygd opp av ulike element. Definisjonen av personen, som er kombinert av ulike element, gjer personen til politimann, far, dommar eller liknande. Dette definerer kva personen er og i kva samanhengar han eller ho er forventa å handle (ibid:57). Dei ulike elementa som definerer personen kjem frå ulike omgrep eller symbol frå ulike område definert uavhengig av personen. I tråd med dette er ein person ein slektning om han eller ho er knytt til ego gjennom ei forestilling om blodsband eller gjennom ekteskap. Kva som gjer ein slektning til ein person, er derimot avhengig av noko anna (ibid:59). Det vil seie at delt biogenetisk materiale ikkje nødvendigvis gjer at personen vil vere nokon ego forheld seg til. Det er snakk om avstand og nærleik på fleire nivå: ein person som er genealogisk "nære" kan vere "fjern" både i romleg og sosial-emosjonell forstand. Når informantane til Schneider forheld seg til ein slags genealogi, går dei ikkje meir enn tre eller fire generasjonar bakover, og tar gjerne utgangspunkt i ein stamfar eller ei stammor. Ego vil i sin genealogi rekne med langt færre slektningar enn ei definering etter "In Nature" og "In Law" skulle tilseie. Felles trekk ved genealogiane er at dei er nettverk av konsangviner der ektefellar er inkludert, men ein ekskluderer likevel ei rekke tilgifta personar (ibid:68). Ego vil til dømes sjeldan telje svigerforeldra sine søsken. I tillegg kan informantar ofte telje med avdøde slektningar, men dei hugsar sjeldan om oldeforeldra hadde søken og i så fall om desse var gift.

Det er denne formen for inkludering og ekskludering av slektningar Schneider kallar "the relative as a person" -hypotesen: ein slektning blir ikkje ein person berre gjennom korleis ein tenker om slektskap. To personar i samme genealogiske forhold til ego treng ikkje begge å bli rekna som slektningar. Det ser ut til at ego er avhengig av faktorar utanom kriteria som definerer slektskap (forestilling om blodsband). Faktorar som personlege eigenskap, "kjemi", emosjonelt engasjement, samhandling og felles barndomsminne vil verke inn. Det vil seie at personar blir slektningar først med at ein har kontakt og har etablert ein relasjon utover kjennskap til blodsband. Dette gjer at personar kan også inkludere dei tilgifta slektningane ("In Law"), som han eller ho ikkje deler biogenetisk substans med. Det kan altså sjå ut som om det er kontakt som er det magiske formularet for å gjere ein person til ein slektning og gjer at nokon vert rekna som "nærslekt".

Boholm hevdar på grunnlag av sitt feltarbeid i Sverige, at hennar informantar ser ut til å sjå på slektskap som noko som har base i forestillingar om blodsband og delt biogenetisk materiale. Informantane varierer med omsyn til korleis dei avgrensar "the relative as a person". Boholm sluttar av sitt materiale at det for det første er grunnleggjande kognitive strukturar for å definere personen som ein slektning. På dette grunnleggjande nivået er slektskap noko som er tenkt utifrå genealogiske linjer. Det vil seie at om informantane hennar skulle telje med alle dei er i slekt med, så kunne dei vere i slekt med "alle". I det sosiale livet er dette vere umogleg å handtere (Boholm 1983:119). Boholm hevdar for det første at ei avgrensing er nødvendig fordi ego ikkje kan forhalde seg til ei nærmast uavgrensa mengde slektningar med dei moralske implikasjonar det har. For det andre er det strategiske reglar for å definere nokon som ein slektning eller ikkje (ibid:120). Ved bruk av strategiske reglar blir eit sett av "slektningar" etablert utifrå det nærmast uavgrensa settet av personar ein ser for seg at ego deler genealogisk materiale med. Boholm sine informantar definerer slektningar både gjennom "blodsband" og "kontakt". Ego inkluderer og ekskluderer personar gjennom ei forestilling om genealogisk og sosial nærleik og distanse (ibid:120).

5.4. Når vintervikingar snakkar om "slekt"

No er det på tide å la nokon av innbyggjarane i Vintervik komme til orde. Eg vil la Liv-Marit og Cecilie fortelje om deira og ektemannen sine slektningar, kven dei inkluderer og kven som blir ekskludert. Desse to informantane representerer to generasjonar eigarar av gardsbruk i Vintervik.

Liv-Marit på Fredly

Liv-Marit (65 år) og mannen Edgar (69 år) overtok ein liten plass frå Liv-Marit sin farsgard då dei gifta seg for om lag 40 år sidan. Edgar har arbeid i båtindustrien både i Vintervik og i Sommarvik, medan Liv-Marit har vore heimeverande. Bruket har ikkje vore i drift som ei sjølvstendig eining dei siste åra. På plassen Fredly bur også sonen med kone og barn. Liv-Marit fortel: "Ja, dei hadde mykje slekt begge sa besteforeldra mine. Ho bestemor ha no mykje slekt både utover Nørstranda og her inne i fjorda. Så I blir no i slekt ute på Nørstranden, ikkje så reint lite heller det, for når bestemor mi var derifrå. Far min og bestefar hass Bernt var søskenbarn, fordi att bror hass [bestefar, FaFa] blei att oppe i heima på Vollå. Han var eldst han, så han blei att heime. Og så vart det han Bernt då. I og mor hass er tremenninga. Ja, så det bli bestefarheimen min då. Ho mor ho kom frå Sommarvik, å det blir noko heilt anna. For det var to frå østlandet, besteforeldra mine der. Han kom frå Østerdala, og det gjorde ho au. Og dei kjøpte seg ei lita bot i Sommarvik.". "Så næraste slekta mi, det blir naturlegvis broren min det då, det seie seg no sjølv det. Og så blir det dei på Bønå. Der var det søster hass pappa som budde. Det er det huset som me har vore mest i slekt med her, for å seie det slik då. Og så hadde I ei til tante, men der er det no dødt alt, veit du, å huset der er solgt då. Ja så det er no i grunnen utviska alle av dei då. Og så bli det her framme, og der er det no berre kona som lever igjen. Mannen henna var sønn av søster til bestefar min. Så ho som budde der au kom frå Vollå, så derfor bli I i slekt med dei som på samme måte som han Bernt på Vollå. Og likeins der med han Ola. For yngste bror hass bestefar han gjefta seg der oppe, å då bli det akkurat samme slekta der oppe au. I og dei ungane der blir tremenninga att me då. Og så er me no i slekt med naboa her framme igjen. Men det bli no litt lenger ut... det bli firmenninga. For der var bestefarane våre søskenbarn, og det bli eit ledd lenger bak, for det bli søskenbarn åt bestefar min det. Så du høyre så snart det bli mykje tå det. Men noko nær slekt anna enn bror min på mi side, nei. Og så ungane hans, men dei er no ikkje her. Dei er no i grunna tre [barn] der då, men det var no i grunna kjerringa åt bror min som hadde det då. Ho hadde ein son då. Men han er no i grunna ikkje i slekt, han blir no halvbror til sa andre då. I berre nemne han for di skuld, så du kan få vete korleis det heng i hop. Han he no vore i familie han også, slik som dei andre. Det blir no eit tantebarn. Han bli no ikkje i slekt då veit du. Det bli noko heilt anna, det ja…".

"Mannen min, han Edgar, han har no berre ein bror han også. Og der framme så er det no berre han å kona som bur no. Og slekta hans var no nede i Eliasgarda det. Der var søster til mor hans Edgar gift, og dei hadde tre barn. Dei blir no søskenbarna hans Edgar. Og så er det på farsiden hans Edgar. Han kom også frå Sommarvik, for det var mor hass Edgar som sat heime på garda og vart gift med han som kom frå Sommarvik. Så blei søster hass også gift her inne, og ho fekk to barn.".

På spørsmål om ho skiljer mellom slekt og familie, svarar Liv-Marit: " Ja det gjer I no. Det som er familie, det er dei som er aller næraste. Søskena våre og dei I er tante til. Men når me kjem til slekta så må me no til å sjå etter søskenbarn og slike då. Har me no eit familieselskap så ber me no dei som, då blir det no søskena og svograr, og dei som me er tante og onklar til. Det blir i grunna det som bli familien. Nokon av søskenbarna mine har I god kjennskap og vennskap med, andre har I nesten ikkje sett på årevis. Dei er no spreidd utover i heile landet. Og du skjønna det blir no ikkje eit julekort heller til alle dessa der.". "Slik som mannen min, han har liksom berre dessa der som I nemnte og så nokon i Trondheim då. Og derfor blir alle dessa der så nærme då. For under krigen, då byfolk kom på landet, dei var no her kvar sommar alle frå Trondheim, så det blei som ein familie. Dei har rekna dei som familie nesten i alle dei år. Dei har vore så nære, på ein måte. Ja vennskapet har gjort at det har vorte så nære."

Cecilie og Jørgen på Austbø

Cecilie (35 år) og Jørgen (40 år) overtok bruket Austbø etter foreldra til Jørgen for få år sidan. Bruket er eit av dei mindre i Vintervik, men dei leiger jord og har ekspansiv drift. Dei har i dag tre barn. Cecilie fortel: "Denna garden her blei utskilt på slutten av attenhundre talet. Då blei han utskilt frå Ivergarden, denna her. Det var liksom eit av hovedbruka det då, her.. der var det utdelt smålappa åt dei som ikkje var eldst. Ja, det var vel det som var vanleg over alt. Dei var søsken då. Den garden der inne, den er no gammal. Men den her er no, ska me sjå, kva ledd blir no det… det blir vel fjerde leddet. ". " Så då blir me her i garda i slekt med alle rundt her, snart…I veit ikkje kva slags -menninga det blir I, men det er no i slekt i alle fall. ". " Men det er no i alle fall besteforeldra til mor hans Jørgen som passa opp her på garda, så den er ikkje så gammal. Onkel hass Jørgen, som var odelsgut, dø ganske tidleg, og tanta hans som ikkje var gift. Og så tok mor hans Jørgen over då, ho var yngst då, men ho var gift. Og mannen hennar hadde no greie på det [gardsdrift]. Han er frå Ørlandet, han… ".

"Me er no snart i slekt heile bygda. I og han Jørgen er no ikkje i slekt. Jau forresten, me er vel kanskje det ein liten grann, viss du bjønne å rekna så langt som til femmenninga og seksmenninga og slikt. Men då he du no komme så langt at det ikkje var så mange her i bygda, og då er alle i slekt. Men det er få nære slektningar. Ja han Jørgen har no ikkje så månge. Du veit mor hans, mor hans hadde to søsken. Den eine døde ung og den andre var ikkje gift, så han har ikkje nokon som er så nære som søskenbarn. Så det blir søskenbarna deira att då, til mora, så det blir tremenninga kan du seie. Så det blir dei borte på Bjerkem, ho Marie og han Kåre, og så blir det ho Brit her nede. Dei er no ikkje søsken alle dessa der, då. Og så er det ho Helga nede i Bøgden. Ho Gudrunn [på nabobruket] er også søskenbarnet henna, om du kjem det leddet attover. Slik at han Jørgen hadde månge tremenninga her, då.". "Dei rekna no dei som slektninga då. Fer dei har no ikkje nokon andre. Når ein ikkje har nokon nærare, så går ein eit ledd lenger ut, då. Men ellers så hadde no far hans 7 søsken då, og dei er no vel nærare 40 søskenbarn då, så der oppe på Ørlandet så er det slekt. Så dit reiser me på ferie då.. Og der er det fullt hus og stormende jubel Det er no kjekt også då, men han har no ikkje så veldig god kontakt med så många av dei heller. Det er no liksom berre nokon få ein har skikkeleg god kontakt med. Men ellers så bli det no litt lenger uti då, så det blir slekt då. Og det rekna me vel kanskje ikkje så.. eller rekna.. det er vel litt forskjellig.. men det er no i alle fall ikkje noko nær slekt i alle fall."

"Så I har ikkje så voldsomt med slekt, heller. For han pappa han he no berre ei søster, og ho bur no her. Ho mamma hadde no berre ei søster som budde her, og bror hennar bur no ikkje her. Og så he no ho mamma to søskenbarn då, og der blir dei tremenningane våre igjen, det og blir no.. me rekna no det også som slekt, litt nære, for dei kom no hit fløttande alle sammen frå Hardanger, og dei har no hatt mykje kontakt, dei. Ja, han pappa ha no nokre tante og slikt då, men det blir no ikkje noko stor slekt likevel. Månge teller ikkje søskenbarna sine, skulle I til å seie. Men for oss her, så har no nesten søskenbarna vore søsken. Ja faktisk, me har hatt så mykje kontakt at det er så nært. I har no for eksempel vore mykje i lag med henna Thale [MoSiDa], endå ho er ti år eldre enn me. Men me he vore veldig mykje i lag. Så til å vere søskenbarn så har me no meir kontakt enn andre, kanskje. Men slik no med oss no så blir det alle som har kontakt, for me er så få. Då er alle samla når det er noko. Slik som med Jørgen au no, så har han og berre to søsken, og den eine ho har barn og den andre har ikkje, så det heller blir ikkje noko stor [slekt]. Og dei ungane til søster hass Jørgen var store før han vesle-Jørgen [sonen til Cecilie og Jørgen] blei fødd. På den andre sida då så blir det han vesle-Jørgen og så blir det ho Mette [dotter til søskenbarnet til Cecilie, FaSiDaDa], men ho er no berre tremenning att. Men det rekna me no som nærslekt, skulle I til å seie, for dei ser kvarandre mykje, og me he mykje kontakt med ho Mette…".

5.5. "Slekt" og "familie"

Informantar sin bruk av omgrepa "slekt" eller "slekta" ser ut til å referere til ei nærast uavgrensa mengde personar ut frå ei forestilling om blodsband og delt biogenetisk materiale. Blodsband er rekna for å vere ein naturleg relasjon, og slektskap handlar om kva ein legg i denne naturlege relasjonen. Blodsband blir ei passiv substans, det vil seie at slekt og slekta kan vere nærmast uavgrensa. Ego reknar at han eller ho er like mykje i slekt med far eller mor si side. Det vil seie at slektskap i Vintervik (og i Noreg) blir tenkt bilateralt, der ego ikkje tilhøyrer den eine sida framfor den andre. Det verkar som om ei forestilling om blodsband er ein grunnleggjande kognitiv struktur for å definere personen som ein slektning, lik det Boholm kjem fram til. Blodsband kan heller ikkje opphøyre, dei vil vere der på tross av at ein aldri har møtt ei lang rekke av dei personane som tilhøyrer det ein kan kalle slekta. Desse vil vere ei form for slektningar gjennom ei forestilling om blodsband aleine. Både i samtalen med Liv-Marit og Cecilie nyttar dei formuleringane "utover", "bakover"/"attover" og "ledd" nytta når dei snakkar om slekta. Slekta kar omfatte uendeleg mange, alt etter kor langt bakover eller utover ego går. I Cecilie sitt utsegn om at "alle er i slekt om du går langt nok bak" ligg det, som Boholm også påpeikar, at ego tenker i genealogiske linjer og har ei forestilling om blodsband uavhengig av sosial samhandling.

Informantane mine ser også ut til å forestille seg at ulike eigenskap og trekk ved personar kan "gå i arv" gjennom blodet, og blod er forestilt som ei aktiv substans som er tenkt å vere med å forme identiteten til personar. I kapittel to nemnde eg at eigenskap som "musikalitet", "sta" eller "vanskeleg" er noko som er forestilt "gå i arv". Ein eldre informant kommenterte mellom anna at han hadde så lett for å "skratte på feil stad", noko som han spora tilbake til ein eigenskap hos den eine oldemora si. Denne eigenskapen kunna han også sjå igjen hos hennar (og hans) slektningar på det gardsbruket ho kom frå. Ein annan av mine eldre informantar kritiserte slektsboka "Gard og Slekt" med at det ikkje vert skild mellom "rike" eller "intellektuelle" slekter. "Rike slekter", hevda han, var dei som var blant dei velståande storbrukararane i bygda, og "intellektuelle slekter" meinte han var dei med "musikalitet" eller "bokleg lærdom". Han illustrerte dette som eit problem for meg under arbeidet med denne avhandlinga. Slike eigenskap knytt til "ei slekt" kan også bli kalla familielegender, slik som Pina-Cabral kallar det (1997). Desse familielegendene har to aspekt: på den eine sida generaliserte familieeigenskap som er forventa å gå "med blodet", og på den andre sida personlige legender knytt til visse personar i slekta (ibid:84). Legendene er ikkje nødvendigvis positive. Ei forestilling om slike eigenskap vil påverke mellom anna oppdraginga av barn. Pina-Cabral nemner mellom anna at barn kan verte rekna for å ha kunstneriske evner fordi det er " i slekta", og som følgje kan dei bli sendt på tegneskule eller liknande. Mine informantar har også forestillingar om at barn får eigenskap og talent frå slektningar. Barn blir sagt "å likne på", både med omsyn til utsjånad, i forhold til ulike eigenskap, talent og lynne. Desse trekka blir knytt opp til eit kollektiv av slektningar og til spesifikke forfedre. Informantar kan nemne at dei ser "trekk" både når det gjeld utsjånad og lynne frå både levande og døde slektningar, og som døma viser inkluderer informantar avdøde personar når dei snakkar om "slekta" si. Både Liv-Marit og Cecilie snakkar om avdøde personar som ein del av slekta til seg og mannen.

Ein måte å avgrense slekta på er å differensiere mellom "nærslekt" og fjernare slektningar. Både Cecilie, Liv-Marit og mine andre informantar nyttar "nærslekt" når dei fortel om både sine og ektefellen sine slektningar. Nærslekt og fjernare slektningar står i forhold til forestillinga om at både blod og implikasjonane av blod vert utvatna. Liv-Marit kommenterte mellom anna at tanta (FaSi) og "det huset der" er dei personane ho er mest i slekt med. Ho refererer då til genealogisk nærleik, ingen av hennar andre tanter eller onklar har budd i Vintervik. Omgrepet nærslekt ser både ut til å referere til genealogisk avstand og nærleik, og kvaliteten på det sosiale forholdet mellom to slektningar. Informantar inkluderer i kategorien nærslekt både foreldre, søsken, tanter og onklar, søskenbarn, barn og barnebarn til ego. Dei kan i tillegg inkludere ektemake/sambuar sine foreldre og søsken, og andre tilgifta slektningar ein har mykje kontakt med. Ego går sjeldan lenger "bak" og "ut" enn til ledd etter besteforeldra. I andre tilfelle der ein bur nært og har mykje kontakt, kan også tremenningar og tante og onklar til foreldre inkludert som ego si "nærslekt". Dette kom fram i samtalane med Liv-Marit og Cecilie. Liv-Marit fortalde også kor mykje meir sosial omgang ein hadde med slektningane sine då ho var yngre: "…tremenningar og firmenninga var no nærslekt då… I hugsa no kor stas det var når sa tausene frå Granhaug kom på sykkel til oss etter kjerkå på søndag… nei me var no nærslekt då…". Om ein går lenger bak enn kva Liv-Marit hugsar, så kan ein sjå i slektsboka frå Vintervik at ein fram til 1800-talet ofte gifta seg med nære slektningar. Ein grunn til dette, kan vere at ein, som Cecilie seier, langt nok tilbake ikkje hadde så mange å velje mellom i eit lite bygdesamfunn. Ein anna motivasjon kunne vere at ein ønskte behalde jordeigedommane "i slekta" (dette skal eg drøfte vidare i kapittel seks).

Ein annan omgrep som vert nytta, er omgrepet "familie". Nokon informantar kan nytte omgrepet som eit synonym til "slekt" i vid forstand. Ein av mine informantar, Synnøve (57 år), seier mellom anna: "Ho tante nede på Lykkebo…ho hadde ein eigen definisjon på detta der. Det var det at dei som du var i slekt med, dei vart slektningar, men dei som blei inngjeft dei blei familie. Og den synes I vart veldig god, for då held ein dei frå einannan, men likevel så vart det ikkje diskriminering på noko måte heller. Foreldre og søsken det var slekt det då, meinte ho, for slekta var noko nære.. det vart blodsbanda, kan du seie. Men familien meinte ho då, vart slike som blei inngifte inn i familien. Så den [definisjonen] der har I liksom hald meg til, I då". Synnøve skil mellom "dei aller næraste" og "dei andre". "Dei andre" vil for henne vere dei tilgifta slektningane (sjå nedanfor).

For dei fleste informantane er "familien" eller "familien min" dei personane som individet reknar som sine aller næraste slektningar basert på blodsband og ekteskap. Det gjer mellom anna Liv-Marit, når ho fortel meg om skilnaden på familie og slekt. Familien inkluderer for henne "…søskena og svograr, og dei som me er tante og onklar til…". Liv-Marit inkluderer langt fleire personar enn i meininga av "kjernefamilien", det vil seie ei eining der kjernen er ekteparet med sine barn. Cecilie avgrensar familien ytterlegare: "Familien, det blir no I og han Jørgen og ungane våre det…". Såleis kan også ego vere medlem av fleire familiar gjennom livsløpet. Den første familien ego vil tilhøyre, er familien som inkluderer ego sine foreldre og søsken. Dette vil då vere ego sin "family of orientation" (Parsons ref. i Boholm 1983:11). Liv-Marit inkluderer også nevøar og nieser i "familien". Ego vil også vere medlem av hans eller hennar sin familie (eller familiar) som vert etablert gjennom ekteskap eller sambuarforhold, og deira eventuelle barn. Denne familien vil vere ego sin "family of procreation" (ibid:11). Her vil dei tilgifta slektningane, eller affinalane, komme inn i biletet.

5.6. Ulike kategoriar slektningar

Ikkje alle personar i slekta vil vere slektningar som ego reknar med. Dei fleste av mine informantar presenter eit utval av personar når dei får beskjed om å snakke om "slekta" eller slektningane sine. Dei kategoriserer slektningane sine i forhold til biogenetisk og sosial nærleik og distanse. Eg har komme fram til at mine informantar også opererer med tre hovudkategoriar av slektningar lik dei Schneider kjem fram til. Desse hovudkategoriane er slektningar gjennom blodsband aleine, slektningar gjennom jus eller strategi og slektningar gjennom både blodsband og jus eller strategi. Forestillinga om blodsband er grunnleggjande for å definere slektskap, men likevel det er visse strategiar, juridiske forhold og former for samhandling som ekskluderer og inkluderer personar. Den første hovudkategorien, slektningane gjennom kjennskap til blodsband aleine, har eg allereie drøfta. Det som vert interessant er korleis ein avgrensar "nærslekta" og inkluderer tilgifta slektningar både i nærslekta og familien.

Dei personane som er "i slekta" vert ikkje til slektningar før ein samhandlar og har ein sosial relasjon med vedkommande. Slik vert nokon personar i den nærmast uendelege slekta rekna for å vere ein "slektning". Som slektningar tel som oftast mine informantar med foreldre, søsken, besteforeldre, søsken, søskenbarn, tremenningar, i nokon tilfelle tel ego også med gamletanter, gamleonklar, søskenbarn til foreldre og sine trememenningar, slik som Cecilie og ektemannen gjer. Særleg Cecilie sitt utsegn får fram at for henne blir "nesten søskenbarn til søsken" på grunn av kontakten, medan andre i følgje henne nær sagt ikkje reknar søskenbarna sine som slektningar. Dette får tydeleg fram korleis dei "naturlege" relasjonane med nærare ettersyn er "kulturlege" og i den forstand er ikkje blodsband og kva implikasjonar dette har noko unntak. Kven som er rekna som slektningar vil vere i endring sjølv om grunnlaget ein snakkar utifrå vil vere det samme, nemleg forestillinga om blodsband. Informantane mine skiljer vidare mellom eigne og ektefellen sine slektningar, men mange hevdar at det ikkje er noko skilje når det kjem til kontakt og tilhøyre. Cecilie sa mellom anna om Jørgen sine konsangviner: "…dei er no ikkje slekta mi, men I føler no ei tilhørigheit, sjølv om det no ikkje er sånn at det er noko blodsband…". I dette utsagnet til Cecilie legg ho sjølv vekt på at det er ei forestilling om blodsband som skiljer hennar slektningar frå ektemannen sine slektningar.

Sidan det blir påpeikt, ser det ut til at blodslektningar og tilgifta slektningar utgjer ulike kategoriar slektningar. Slektskap gjennom ekteskap er basert på ein frivillig relasjon, og er avhengig av det Schneider vil kalle "varig, diffus solidaritet" (Schneider 1980:66). Ein "tilgift slektning" er affinaler som er gift med ego sine konsangviner og ektefellen sine konsangviner.⁽³²⁾ Dette er sviger- og stefamilien. Desse relasjonane vert etablert ved ekteskap med ein konsangvin. Slike relasjonar vert etablert gjennom sosiale kodar og reglar for samhandling. Desse relasjonane opphøyrer sjeldan ved dødsfall.

Boholm hevdar at ein kan klassifisere affinaler i (1) arva, (2) primære og (3) sekundære affinale slektningar (Boholm 1983:66).

(1) Dei "arva" affinale slektningane er arva frå ego sine foreldre. Eit døme er ektefellen til foreldra sine søsken, som ein del informantar nyttar omgrepa "filleonkel" og "filletante" på når desse vert omtala. Slik som ein av mine informantar, Halgeir (49 år), seier: "… ja det er no i grunna ein forskjell på dei inngifte tanten og onklane og dei andre… ein blir no ikkje i slekt med dei då…ein blir no ikkje det. Men dei blir no kalla onkel og tante, men i andre samanhengar er det no noko me kallar filleonklar og filletante, og slikt noko. Så det er vel ei viss form for gradering….". Nokon informantar tiltalar og omtalar dei som er gift med foreldra sine søsken som "onkel" eller "tante" knytt til personnamn, medan andre informantar tiltalar og omtalar dei berre med personnamn. Det ser ut til at kvaliteten på dei sosiale relasjonane har noko å seie for korleis ego omtalar arva affinaler. Ein av mine informantar påpeika at han ikkje omtala ein person som gifta seg med far eller mor si søster eller bror etter at han var vaksen, som tante eller onkel.

(2) Dei "primære" affinale slektningane blir omtala som svigerfamilien av ego (ibid:67). Slike slektningar blir etablert gjennom ego sitt eige ekteskap, og ego får svigerforeldre, svograr og svigerinner. Ego får også svograr og svigerinner gjennom at ektefella til ego sine søsken giftar seg, og at ved at ego sine søsken giftar seg. I tillegg blir slike affinaler slektningar etablert gjennom at ego sine barn giftar seg, og ego får ein svigerson eller ei svigerdotter.

(3) Dei "sekundære" affinaler slektningane er relatert til ego gjennom ekteskap på andre måtar enn i dei andre kategoriane (ibid:67). Sekundære affinaler er mellom anna dei som vil bli rekna som stefamilien, som vert etablert gjennom eit nytt ekteskap ved ekteskapsbrot. Desse affinalane fyller ikkje heilt dei krava som blir stilt til det å bli rekna som ein slektning. I Liv-Marit sitt tilfelle har broren hennar ein steson, hennar "stenevø", som er vanskeleg for henne å klassifisere. Han er på den eine sida "familie" og på den andre sida ikkje "i slekt". Gjennom sosiale kodar og "In Law" har stenevøen likevel vore ein slektning, men han er ikkje i samme kategori som dei andre nevøane og niesene.

Slektskap gjennom ekteskap ser ut til å vere meir opent enn slektskap gjennom blodsband og fødsel, og ego kan inkludere ei lang rekke personar. Slik blir også ekteskap eit potensiale til kontakt. Strathern kjem fram til at i Elmdon knyter ekteskapet sammen individ, men ikkje nødvendigvis slektsgrupper (Strathern 1982:88). Dette blir, både i Elmdon og i Vintervik, skiljet mellom slekt gjennom blod og slekt gjennom ekteskap. Ein av mine informantar, Leif-Egil (42 år) seier: "Ja det bli no til det at me reknar slekta til kvarandre som slektninga…Ja det må I seie at I tiltalar dei på samme måte som I tiltalar mine eigen søsken. Den næraste slekta der, så er det no veldig god [kontakt]…Så I har ikkje så mykje å utsette på svigermor mi, nei…". Desse relasjonane er meir sårbare, sidan dei kan opphøyre ved eit ekteskapsbrot. Ein av mine informantar (Jan 47 år) sa mellom anna: "I he no ei tante i Trondheim, ho er no skilt då så han mannen henna blir no ikkje akkurat onkelen min lenger…".

Informantane tel sjeldan med "ektefellen" som ein tilgift slektning. Sjølv om relasjonen mellom ektefellar er basert på ekteskap, vil det ikkje seie at ektefellen er rekna for å vere ein tilgift slektning i forhold til ego. Ektefellar er først og fremst ektefellar. Ekteskapet baserer seg på at begge partane frivillig og forlikte går inn i relasjonen. Ektefellen er i så fall den einaste tilgifta slektningen ego kan velje: ego kan ikkje velje ektefellar for søsken eller tanter og onklar. Ei ektefelle blir ei "ekskone" eller ein "eksmann" ved eit samlivsbrot. Sjølv om relasjonen som ektefellar kan bli broten, vil det enno vere ein ide om ein eks-relasjon.

Kategorien "adoptivslektning" refererer til ei annan kategori slektningar etablert gjennom sosiale kodar og samhandling. Synnøve skil til dømes mellom sine ulike slektningar på denne måten: "Det blir adopterte og biologiske slektninga, og dei som I blir akseptert av…". Synnøve var dotter av søskenbarnet til adoptivmora (FaBrSoDa), og ho har alltid hatt kontakt med sine biologiske foreldre og søsken. Synnøve reknar med dei biologiske slektningane og gir uttrykk for at det er uproblematiske relasjonar: " Han Ingvar blir søskenbarnet til min biologiske pappa, så dei blir I tremenning med…". I tillegg har ho adopterte slektningar, det vil seie slektningane frå adoptivfaren si side. Der blir det derimot meir problematisk for henne, og når Synnøve skal greie ut om slekta si seier ho: " Å så blir I søskenbarn med dei der nede på "Lykkebo" [der broren til adoptivfaren budde]. Men nede i Markusgarden [der søstera til adoptivfaren budde] har me aldri vore i slekt, for dei aksepterte aldri at ho mor og han far adopterte meg... for I var naturlegvis ein konkurrent til arven, då veit du…I tenkte det med meg sjølv ein gong at I he aldri blitt bedt ned i Markusgarden på noko som helst, I var ikkje medrekna. I var der ein gong, men det var ein misforståelse. Dei skulle no eigentleg vore søskenbarna mine dei då, nede i Markusgarden…". Dottera til Synnøve, Kristin (35 år), har ikkje problem med å telje med dei adoptivslektningane som ikkje aksepterer mora (og dermed heller ikkje henne). Kristin tel både adoptivslektningane i Markusgarden og i Lykkebo, saman med dei biologiske slektningane. Her kjem det tydeleg fram korleis kven som vert rekna som slektningar vert individuelt konstruert. Ein annan av mine informantar, Knut (38 år), seier mellom anna om sonen til søskenbarnet sitt: " Han Jorulf er no au søskenbarnet mitt. Han he no ein son då, ja..ja.. han er no ikkje deira sin då, dei adopterte han. Men han blir no ein slektning likevel, då…". Sonen til søskenbarnet representerer her ein annleis slektning, ikkje basert på ekteskap men gjennom lov.

5.7. Bilateralt slektskap gjennom blod, kontakt og lov/sedvane

Lik det "euroamerikanske" slektskapssytemet er vintervikingane si forståing av slektskap bilateralt eller kognatisk. Eit av dei store dilemma særleg i britisk antropologi, har vore å forhalde seg til korleis ein skulle forstå eit samfunn som ikkje bestod av grupper eller unilinære slektsgrupper (Holy 1996:115-117 og Strathern 1992a:80). Det er berre eit unilineært slektskapssystem som kan organisere og dele samfunnet opp i klart avgrensa grupper. Den britiske antropologen A. R. Radcliffe-Brown kommenterte i si tid bilaterale slektskapssytem slik:

Cognatic systems are rare, not only in Africa, but in the world at large. The reasons have already been indicated: it is difficult to establish and maintain a wide-range system on a purely cognatic basis; it is only a unilineal system that will permit the division of a society into separate organized kin-groups (Radcliffe-Brown 1950, sitert i Freeman 1961:214).

Den australske antropologen J. D. Freeman tar i artikkelen sitatet er henta frå for seg omgrepet "kindred", eit omgrep som har skapt mykje forvirring i britisk antropologi (1961).⁽³³⁾ Freeman illustrerer forvirringa i bruken gjennom ei rekke døme på korleis ein skal forstå bilaterale slektskapssystem. Problemet er at om eit tek Radcliffe-Brown sitt perspektiv på alvor vert individet berre ein del av samfunnet gjennom å vere medlem av ei gruppe, det vil seie ei unilineær slektsgruppe. Bilaterale slektningar etablerer ikkje "evige" sosiale grupper. Ego samhandlar gjerne med nokon slektningar, men desse har kanskje andre slektningar som ego ikkje deler blodsband med og som ego ikkje ser på som sine slektningar. Kognatisk eller bilateralt slektskap er avhengig av val: ei "linje" kan bli framheva, gjerne på grunnlag av denne sine attributtar. I eit samfunn der ein reknar slektskap bilateralt, blir det andre kriterium som kjem inn.

I figur 5.7.1. oppsummerer eg mine informantar sine terminologi og kategorisering, samanlikna med det som Schneider setter opp som kategoriane til sine informantar. Eg vil utvide kategorien som han kallar "In Law" til å omfatte slektskap gjennom jus og sedvane. Slik kan eg inkludere adoptivslektningar i denne kategorien. Termane eg har sett opp under 1A og 2B er termar ein ikkje vil nytte ved tiltale. Eg nemnde likevel termane i 2B i figur 5.1.1, då dei vert nytta ved omtale. Ei filletante eller ein filleonkel vil vanlegvis bli kalla tante og onkel, det samme som "biologiske" tanter og onklar.

Figur 5.7.1. Kategorisering og terminologi

Slik eg forstår Schneider si framstilling, vil ikkje adoptivslektningar komme inn under nokon av dei tre kategoriane. For Schneider sine (og mine) informantar representerer adoptivslektningar ein annleis konstruert slektsrelasjon, basert på det juridiske (Schneider 1980:50). Barn skal "normalt" dele biogenetisk materiale med foreldra sine, ved å juridisk tillate adopsjon blir det ein form for sosialt konstruert eller "fiktivt" slektskap. Dette synet ser også ut til å bli delt av mine informantar. Som eg viste i kapittel tre kopla Goody mellom anna restriksjonar på adopsjon til kyrkja og kyrkja sine økonomiske interesser. Også i Noreg tok det lang tid før adopterte fekk rettigheiter på lik linje med "biologiske" arvingar. Adopterte fekk til dømes ikkje odelsrett før i 1986 med tilbakeverkande kraft frå og med 1. januar 1965, men eg veit ikkje om dette var av samme grunn. Med den store odelskrinsen ein kunne ha på dei norske odelsbruka tidlegare, er det lite sannsynleg at kyrkja (staten) kunne erverve seg eigedom det ikkje var noko livsarvingar til.

Slektskap er noko ego kan avgrense gjennom val og "kjemi", men slektskap vert også eit potensiale til å opparbeide seg eit nettverk eller relasjonar. Samhandling og "kjemi" mellom personar inneber også at informantar på trass av geografisk avstand kan rekne personar med "delt" biogenetisk materiale (blod), som nærslekt, slektningar eller familie. Geografiske avstandar er i visse samanhengar mindre viktig både i Liv-Marit og Cecilie sine forteljingar om si og ektefellen sine slektningar, når det gjeld sosial samhandling. Likeins kjem Boholm fram til i si studie frå Sverige at andre element som er viktig for kven hennar informantar reknar for slektningar; (1) Barndomsminner (og foreldra kan legge grunnlag for kven ein reknar som slektningar i vaksen alder); (2) Mønster for hjelp og ansvar; (3) Samlingar og seremoniar; (4) Samme alder (Boholm 1983:119). Både for Cecilie, Liv-Marit og Synnøve har opplevingar i barndommen og deltaking på familiesamlingar hatt noko å seie for terminologi og kategorisering. Særleg la Synnøve vekt på at få fram at invitasjon til ulike familieselskap hadde noko å seie for i kva grad ho blei aksepterte (eg skal drøfte seremoniar og ritual vidare i kapittel sju).

5.8. Slektskap og odelsrett

Sjølv om slektskap ikkje nødvendigvis er ein viktig sosial institusjon i bygda Vintervik, vert rekrutteringa til landbrukseigedommar også i dag allokert gjennom slektskapsrelasjonar. Utifrå mitt materiale ser det ut til at forestillingar om "fødsel" representerer relasjonen mellom individet og det moralske rommet eller landskapet. I norsk arvelov generelt vert slektningar arvlatar kan spore blodsband til, prioritert framfor andre arvingar. Odelsretten prioriterer juridisk eit utval av blodslektningar og ekskluderer dei tilgifta, når det vert snakk om eigedomsrett til gardsbruk. Ved sidan av Schneider sine kategoriar har eg i figur 5.8.1. sett opp det eg vil kalle ein "odelsmodell".

Om eg setter odelsretten opp mot Schneider si kategorisering av slektningar, fastsett lova at barnet har odelsrett etter mora (genitrix), og faren (genitor) om han er kjent. For barn født utanom ekteskapet før 1. januar 1965 må dei vere "lyst i kull og kjønn" for å få odelsrett etter faren. For barn fødd etter denne datoen får odelsrett om farskapet er godkjent i samsvar med reglane i barnelova (Homlong m.fl. 1998:9). For barn født i ekteskapet blir ektemannen utan vidare rekna for å vere faren (pater est regelen) (Knoph 1993:184).⁽³⁴⁾ Det vil seie at det ideelt sett er biologiske band ("In Nature") å spore mellom foreldre og barn. Det er ikkje nødvendig med eit sosialt forhold for å hevde odelsrett. I dag har adopterte odel- og åsetesrett på lik linje med "biologiske" arvingar, då etter tidspunktet for adopsjon og ikkje etter fødselstidspunktet (odelslova § 12). Og: "Adoptivbarn har same odelsrett etter adoptivforeldra som barn etter sine foreldre […]. Odelsrett som eit barn som blir adoptert har i si eiga slekt, fell bort ved adopsjonen." (odelslova §9, mi utheving). Lovendringa rørte ikkje ved Synnøve sin situasjon, då ho skulle overta gardsbruket etter adoptivforeldra.

Figur 5.8.1. Ein odelsmodell

Ein person kan ikkje få odelsrett gjennom ekteskap ("In Law"). Odelsretten er i utgangspunktet knytt til odlar, ein "stamfar" eller ei "stammor", og hans eller hennar sine etterkommarar kan hevde odelsrett. Det vil seie at odelsretten er avgrensa innan det ego reknar for sine slektningar av ei eller anna form. Tilgifte slektningar vil ikkje få noko juridisk rett i bruket, det vil seie ei ektefelle, sviger- eller stefamilien.

Slektningar gjennom både blod og jus/sedvane ("By Blood") får odelsretten først og fremst slektningar i ein avgrensa, nedstigande relasjon til odlar, det vil seie den personen som først fekk odel på bruket. Hans eller hennar sine barn og barnebarn får odelsrett, det vil seie berre personar med ei viss "genealogisk nærleik" til den som eig bruket med odel. Eldste barn av arvlatar med sine barn vert prioritert framfor andre søsken og arvingar. Tidlegare var dei mannlege arvingane prioriterte, det vil seie at ein hadde ein tendens til eit agnatisk arveprinsipp. Ektemannen til Cecilie, Jørgen, var odelsson på bruket Austbø, og prioritert framfor sine eldre søstre. I dag har som nemnd både kvinner og menn lik odels- og åsetesrett. I praksis er det fleire enn dei i odelskrinsen som kan ta over eit gardsbruk og "halde bruket i slekta". Sjølv om ein då må søke om konsesjon,⁽³⁵⁾ vert ein gjennom blodsband, ekteskap, kontakt, jus og sedvane knytt til bruket. Dette finn eg døme på i mitt materiale, og eg vil komme tilbake til dette i kapittel seks. I praksis viser det seg at tilgifta slektningar har tatt over gardsbruk, og fram til 1950-60 talet har det i Vintervik vore vanleg å skrive skjøtet på bruket over til svigersonen heller enn dottera. Dømet med Sigrunn og Andreas i Knutgarden i kapittel fire viser at det ofte er svigersonen som kan vere den reelle overtakaren.

5.9. Oppsummering

I dette kapittelet har eg sett mine informantar sine kategoriar opp mot Schneider si analyse og problematisert kva som ligg i ei forestilling om blodsband. Eg har også nytta Boholm og Strathern sitt arbeid om slektskap. Det er liten tvil om at det er ei forestilling om delt biogenetisk materiale som styrer vintervikingane sitt forhold til slektskap. Det vil seie at "fødsel" og "kar du kjem ifrå" er grunna i ei forestilling om delt biogenetisk materiale. Dette er noko som også får utslag i forestillingar om korleis dei enkelte personane er av lynne, og som er uforanderleg. Likevel er det først gjennom samhandling at biologiske slektningar vert slektningar ein reknar med. I tillegg kjem slektningar gjennom ekteskap, jus og sedvane, og desse blir slektningar på grunnlag av tilknyting til ego sine konsangviner. Blodsband er også grunnlag for odelsrett, og norsk arvelov generelt. Dermed kan ein seie at ei forestilling om blodsband knyter individet til eit gardsbruk, og at forestillinga er med på å skape kontinuitet gjennom generasjonar. I praksis spelar "kontakt" og "kjemi" mellom dei ulike personane ein viktig rolle for å skape "slektningar", eller ein person sitt moralske rom: kven personen lever for. Ein person kan både ha ei kjensle av plikt i relasjon til desse personane, og i relasjon til det moralsk forpliktande gardsbruket som er "i slekta". Dette skal eg drøfte vidare i dei neste kapitla.

6 Bilateralitet og avstamming

Det er ingen tvil om at odelsretten og eigedomsforhold er knytt opp til slektskap som organisatorisk prinsipp. Eg har i kapittel fem drøfta om det er ei forestilling om blodsband som ligg til grunn for at nokon kan definerast juridisk med slekta og bruket gjennom odelsretten. I dette kapittelet skal eg drøfte om odelsretten skaper ei slags avstammingslinje, som verken er eit fritt bilateralt eller strengt unilinært arveprinsipp. Vintervikingar tenker slektskap bilateralt. Eit bilateralt slektskapssystem skaper ikkje i seg sjølv grupper. Slike system krev andre symbol utanom slektskap for at grupper skal bli etablerte.

6.1. Slektskap og rett til arv

I norsk arverett generelt ser det ut til at konsangviner er prioriterte framfor affinaler. Først i 1990 fekk den gjenlevande ektefellen krav på ei minstearv (Knoph 1993:206). Ved skilsmisse fell arveretten bort, medan arv mellom blodsslektningar er noko arvlatar ikkje kan reservere seg mot. Livsarvingar har i følgje arvelova ein pliktdelsrett av arven, som legg band på den testamentariske fridomen til arvlatar (ibid:197). Barn og barnebarn tilhøyrer første arvegangsklasse til arvlatar, medan foreldra (og søsken) til arvlatar er andre arvegangsklasse og besteforeldra (og tanter, onklar og søskenbarn) er tredje arvegangsklasse (ibid:200). Etter at adopsjonsinstituttet blei gjeninnført i Noreg i 1917, fekk adoptivbarn ein ufullstendig arverett etter adoptivforeldra og deira slekt, samstundes som dei arverettslege banda mellom adoptivbarnet og dei biologiske slektningane ikkje blei brotne. Det vil seie såkalla svak adopsjon. I 1935 blei det innført ei alternativ adopsjonsform, såkalla sterk adopsjon, som medførte full arverett (ibid:203).

Også i andre europeiske land, som til dømes Nederland, vert konsangviner prioritert framfor affinaler. Den nederlandske antropologen Ali de Regt (1997) skriv at ei gjenlevande ektefelle i nederlandsk arvelov på 1800-talet ikkje kunne krevje arv etter sin avdøde ektemake så lenge det var livsarvingar i oppstigande eller nedstigande linje (ibid:148). Først i 1923 fekk ei gjenlevande ektefelle arverett, og ektefellen er den einaste affinalen som har arverett (de Haan 1994:58). Heilt fram til i dag ser det ut til at ektefellen sin arverett vert oppfatta som å stå i eit motsetningsforhold til livsarvingane sin arverett (de Regt 1997:149). De Regt hevdar at arv - og utsiktene til arv - påverkar relasjonane mellom familiemedlemmar. Suksesjon er likeins viktig for familiekjensla og solidaritet i familien. Transformeringa av eigedom har ikkje berre ein økonomisk verdi, men også ein symbolsk funksjon: ein familiemedlem sin død medfører transformering av hans eller hennar sine eigedelar som ein del av omorganiseringa av familierelasjonane (ibid:146). De Regt hevdar på grunnlag av materialet frå Nederland at arven i industriland ikkje lenger har så stor innverking på menneske sitt høve til å forbetre sin økonomiske posisjon. Dette har likevel ikkje redusert ønsket om å gi noko til neste generasjon (ibid:147). Materielle gjenstandar vil ofte ha emosjonell verdi som eit minne om barndomsheimen og som eit teikn på kontinuitet mellom generasjonar.

I kapittel tre nemnde eg Goody si påstand om at kristendommen og kyrkja si framvekst har styrt vår forståing av slektskap og utvikling av arvereglar heilt fram til i dag (1983). Goody skriv at primogenituret, og då med ein preferanse for ei agnatisk linje, er eit aspekt ved den vidare problematikken som rører ved kontinuiteten i landbrukseigedommar. Alle jordbruksbaserte samfunn der jordbruksressursane er avgrensa og der det er auke i folketalet ser ut til å vere påverka av primogenituret (ibid:119). Eit press på landbrukseigedommar oppstod tidleg i Europa, og primogenituret (eller ultimogenituret) hindra at eigedommar blei delte og ein fekk effektive og produktive landbrukseiningar. Goody hevdar vidare at unigenituret mellom anna i England var eit resultat av utviklinga av metodar i landbruket, og etter 1299 delte ein ikkje lenger landbrukseigedommar (ibid:120). Ei endring mot primogenituret resulterte i at færre arvingar hadde rettmessige krav i landbrukseigedommen.⁽³⁶⁾ Kyrkja erklærte at den elementære familien var det viktigaste, og innsnevra arveretten til tilgifta og fjernare slektningar (ibid:123). I nokre europeiske land fans det ein praksis der nokon slektningar hadde rett til å krevje jordeigedommen tilbake om den hadde blitt seld til nokon "utanom slekta". Ein slik praksis gjorde det vanskeleg å samle mykje jord på få hender. Slike restriksjonar gjorde at jord eigd av ein person berre skulle gå til andre personar innan eit visst slektsforhold til denne personen. Goody kallar denne praksisen retrait lignager (eller "the lineal repurchase right") og viser mellom anna til den norske odelsretten som eit døme på denne formen for prioritet av arvingar innan eit visst slektskapsforhold til arvlatar (ibid:123). Ein slik fortrinnsrett fann ein i tidleg middelalder blant anglo-saxarane og i Frankrike, men den eksisterte ikkje lenge der (ibid:124).

6.2. Arv og avstamming

Ein kan finne ei rekke døme på antropologiske studie av jordbruksbaserte samfunn der ein har fokusert på at distribusjon av og rett i jord heng nøye saman med dei distinksjonane som er viktige for slektskap som sosialt system. Den franske antropologen Maurice Bloch (1984) argumenterer for at ein kan finne privat eigedomsforhold knytt opp til slektskap også i før-kapitalistiske samfunn. Bloch illustrerer med to døme frå Madagaskar, der han drøftar i kva grad slektskap er ein del av basis (infrastruktur) eller overbygning (superstruktur). Hos merina er eigedomsforholda som i dei fleste vestlege land: det er privat eigedomsrett i jord. I det dalføret merinaene bur er det mangel på jord, og produksjonsformen er riskultivering med terassejordbruk. Ein slik produksjon krev mykje og langvarig bearbeiding av jorda, og eit godt utkomme i dag er avhengig av arbeidet som tidlegare generasjonar har lagt ned. I det tradisjonelle jordbrukssystemet hos merina er det slavar som utfører arbeidet med jorda. Dette frigjorde mannleg arbeidskraft som kan ta lønnsarbeid, noko som igjen førte til at dei skaffa seg fleire slavar. Bloch hevdar at det i merinaene sin ideologi ser ut som om produksjon eit spørsmål om eigedomsrett og kontroll over land, medan arbeidskraft blir devaluert i forhold til det å ha eigedomsrett. Innbyggjarane i landsbyane er i hovudsak etterkommarar frå den samme, eller dei samme, forfedrane. Gravene til forfedrane er plassert i landbruksområdet. Gravene er eit symbol på kontinuitet på fleire nivå: for det første fordi dei "inneheld" forfedrane, og for det andre fordi dei er knytt til eit visst jordområde i landskapet. Gravene er symbol på varige relasjonar mellom menneske og jord. Hos merina har alle, uansett alder og kjønn, lik arverett. Ein praktiserer gifte innan slektsgruppa, då alle utanom slektsgruppa vil vere ein trussel mot eigedomsretten. Ein skiljer mellom to kategoriar personar: havana (blodsslektningar) og vahiny (utanforståande). Merina skiljer skarpt mellom desse to kategoriane, og har strenge reglar for transformasjon mellom dei (ibid:211). Bloch hevdar følgjeleg at relasjonen mellom eigedom og slektskap er mellom to aspekt ved overbygninga, og ikkje mellom basis og overbygning.

Hos zafimaniry har dei ikkje privat eigedomsrett i jord, og jorda er ikkje rekna for å vere eigedommen til forfedrane. Dei praktiserer svibruk, og arbeidskraft er rekna for å vere eit viktig element i produksjonen. Arbeidskraft er høgt verdsett, og i zafimaniryane sin ideologi er produksjon sett på som eit resultat av arbeid. Hos zafimaniry praktiserer ein ekteskap mellom folk frå ulike landsbyar og ulike slektsgrupper. På tross av skilnadene har ein også her dei samme slektskategoriane: havana og vahiny. Det er derimot mogleg å gå frå å vere vahiny til havana gjennom giftemål; dei framande kan bli slektningar. Hos zafimaniry er ikkje jord noko anna enn delar av dei reglane som regulerer mellommenneskelege relasjonar. Bloch argumenterer for at slektskap blir ein del av produksjonsforholda og også basis (ibid:222).

Hos merina ser det ut til at ein gjennom forfedrane vert knytt til jorda. Slik kan det sjå ut som om eigedom er ein relasjon mellom menneska og tingen, det vil seie jorda. Så langt er dette likt norske forhold. Hos mine informantar i Vintervik er jord eit avgrensa gode som ein er opptatt av å halde "i slekta". Arven gjennom odelsretten er knytt til ei form for avstamming i den forstand at tilgifta slektningar blir ekskludert og ikkje har noko juridisk krav i eigedommen. Gjennom odelslova har ein tilknyting og arverett til eit gardsbruk gjennom ein "stamfar" eller avstamming. Gjennom å tilhøyre ei "avstammingsgruppe", og spore blodsband til visse forfedre, vert individet knytt til ein konkret jordeigedom i landskapet. Gjennom odelsretten avgrensar ein på den måten arveretten i det ego (arvlatar) vanlegvis reknar for "slekta".

Eigedomsrett i jord er viktig for mine informantar, både for eigarane av bruka med og utan drift. Vil det seie at arbeidskraft blir nedprioritert i forhold til det å ha eigedomsrett til produksjonsmidla? På relativt små gardsbruk på Vestlandet er det i dag eigaren som først og fremst legg ned arbeidskraft. Tidlegare leigde ein i større grad inn hjelp, men likevel opplevde ein sjeldan i Vintervik gardbrukarar som ikkje var med i det daglege arbeidet på gardsbruket. Arbeidskraft er nødvendig for å få eit utkomme, og ein er avhengig av at forfedrane og dei tidlegare eigarane har lagt forholda til rette gjennom arbeidskraft. Det vil seie at i bøndene i Vintervik sin ideologi er produksjon både avhengig av privat eigedomsrett til jord og nedlagt arbeidskraft. Arvingen til eit gardsbruk skal både sikre kontinuitet i eininga, og halde jorda i hevd for framtidige generasjonar. Eit paradoks er det då at så mange av bruka i Vintervik i dag blir drivne av andre enn eigaren. Dette kan lede til ei forståing av at eigedomsrett er viktigare enn arbeidskraft, i det minste for eigarane av bruka utan drift og busetnad.

6.3. Arvingen vald ut frå reglar eller pragmatisme: å vere "skikka"

Fram til lovendringa i 1974 var eldste son med sine etterkommarar prioritert framfor yngre brør og framfor søstrer. Ei dotter blei gifta "ut" av slekta, og hennar barn fekk odelsrett på faren sin si side. Likevel var det ikkje alltid det var eldste sonen som tok over bruket etter faren. Både på 1800-talet og fram til vår tid har ein ved fleire tilfelle vald ein yngre son eller dotter. Døtrer kunne overta gardsbruk når det mangla ein mannleg arving, framfor at gardsbruket gjekk til ein fjernare, mannleg slektning. Dette ser ein også i dei europeiske kongehusa, der det inntil nyleg har vore agnatisk arveprinsipp. Når det ikkje finnes mannlege etterkommarar, går regent-tittelen heller til ei dotter enn til ein fjernare mannleg slektning. Det hendte også fram til byrjinga av 1900-talet at bruka vart delte mellom fleire arvingar. I nokon tilfelle fekk søner eller døtrer seg ein husmannsplass frå bruket. Så seint som på 1950-talet fekk til dømes Liv-Marit delt frå ein tidlegare husmannsplass, Fredly, frå farsgarden (jamfør kapittel fem). I nokon tilfelle blei ei dotter vald framfor ein son, og kvinner kunne arve under forutsetning av at det ikkje var nokon skikka mannleg slektning til å overta. Dette rimer langt på veg med det Goody (1990) hevdar er trekk ved arvepraksis i delar av Europa fram mot 1800-talet. Mellom anna i Hellas ser det ut til at når det mangla ein son til å overta, gjekk arven til døtrer (ibid:453). I mange av dei europeiske landa var det slik at kvinner også hadde arverett og førte med seg eigedom inn i ekteskapet (Goody1976b). I dei tilfella hadde den gjenlevande ektefellen uansett kjønn rett i eigedommen. I England fekk døtrer sjeldan jordeigedom som medgift, men kvinner kunne arve ektemannen (ibid:16). I delar av Frankrike var også kvinner ekskludert frå å arve jordeigedommar, kvinner skulle først og fremst "bli gift". Dei gamle franske lovene ekskluderte kvinner frå arveretten til jorda til forfedrane, men på 1300-talet var det likevel kvinner som overtok jordeigedom etter sin far (ibid:18). På trass av den juridiske forankringa har det blitt tatt val mellom arvingar på ulikt grunnlag. Dette kan ein også sjå med omsyn til dagens eigarar. Eg har i figur 6.3.1. (utvida frå figur 4.4.1.) kategorisert eigarane etter kjønn og i kva slektsrelasjon dei hadde til arvlatar når dei tok over.

Dagens eigarar er i hovudsak er livsarvingar av arvlatar (totalt 38 av 57). På 22 gardsbruk er dagens eigar eldste son eller dotter, medan det på 13 av bruka var yngre barn eller barnebarn som tok over. 10 av dagens eigarar var nevø eller niese av arvlatar. 7 av dagens eigarar var ikkje i odelskrinsen, men var rekna for slektningar av arvlatar. I denne kategorien har eg inkludert to menn som er oppført som eigar av gardsbruket som kona fekk frå foreldra. Eg har ikkje talt med dei kvinnene som står oppført saman med ektemannen på skjøtet, når ektemannen tok over.

Figur 6.3.1. Dagens eigarar på gardsbruka i Vintervik, fordelt etter kjønn

I materialet frå Vintervik er ikkje nødvendigvis den med best odelsrett som tar over eit gardsbruk. Sonen til Erik-Erik, Svein, som eg nemnde i kapittel to, var til dømes ikkje den eldstefødte. Børge Bjerkem, som eg nemnde i kapittel fire, var heller ikkje den med best odelsrett. Dette kan sjå ut til å vere i strid med odelsretten sine retningslinjer, men mine informantar har sjølvsagt ordna overtakinga i høve til dei juridiske retningslinjene for eigarskifte av gardsbruk. I følgje den informasjonen er har fått tak i, så er det ingen av dagens som har tatt over etter ei odelsløysing i den forstand at nokon har kravd skiftet omgjort. Det som er interessant her er dei føringane som ligg bak ei avgjersle om ei formell overtaking. Kva slags kvalitetar har mine informantar vore ute etter når dei har peika ut ein arving som er skikka til å overta? Svaret på dette er det få som sett ord på: det er "det usagte". Utifrå mitt materiale kan dette oppsummerast slik: (1) blodsband, (2) evner til å drive bruket, (3) skal helst drive bruket, (4) vere gift og ha etterkommarar og (5) strukturelle problem ved odelsrekkjefølgjen.

Eg har tidlegare påpeika at det ser ut til å vere eit ideal å la gardsbruket gå til ein "arving av blod". Bønder ser ut til å sjå på seg sjølv som berarar av ein bygdekultur som ein kan føre vidare gjennom generasjonar, og det vil seie at ein ideelt sett skal kunne spore blodsband mellom arvlatar og arving. I tillegg er det ei rekke andre kvalitetar som gjer ein person skikka til å ta over eit gardsbruk, mellom anna evne, interesse og erfaring med jordbruksarbeid. Den som tar over skal kunne drive bruket. Har ein arbeidd med jorda, har ein opparbeidd seg kunnskap som gjer at ein kan drive bruket vidare. Det vil seie at ein eldre bror kan bli forbigått av yngre søsken som gjennom arbeid på gardsbruket har gjort "blodet tjukkare", det vil seie at arbeid med jorda har gjort han eller ho meir "skikka" til å overta gardsbruket. Den som tar over bør helst ha planer om å drive bruket, og helst på ein måte som arvlatar kan tolerere. Skilnadene mellom generasjonane kan gjere at ein har preferansar for ein arving som har hatt planer og interesser på lik linje med arvlatar, og måten han eller ho har drive bruket på. Går ein arving dårleg overeins med arvlatar, hjelper det ikkje at vedkommande ønskjer å ta over. Utsikter for omlegging av drifta i forhold til korleis arvlatar har drive bruket, kan vere eit negativt trekk som gjer ein person "uskikka" i arvlatar sine auge. God kontakt mellom generasjonane er altså viktig.

Ein arving bør vere gift og ha etterkommarar. Å overlate eit gardsbruk til nokon utan ektefelle og barn, kan vere ein lite langsiktig strategi. I praksis er ikkje alle eigarar av gardsbruk gift eller har etterkommarar. Ein av mine eldre informantar, Peder (72 år), fortalde at foreldra venta lenge med å skrive gardsbruket over på han. Peder har budd heime på gardsbruket heile livet. Han overtok ikkje formelt bruket før han var nærare femti år og foreldra var over sytti, og dei andre søskena hadde gitt signal om at dei ikkje ønskte å ta over gardsbruket. Peder hevda sjølv at foreldra venta så lenge med å formelt overdra gardsbruket til han, fordi at han var ugift og barnlaus. Einslege gardbrukarar blir av naboane og andre ofte sett på med medkjensle, då dei ikkje har nokon etterkommarar til å overta "livsverket".

Det er i tillegg strukturelle problem med odelsretten med omsyn til hushaldsstrukturen. Dei fleste bruka i Vintervik er så små at det ikkje er snakk om at to hushald kan leve av bruket. Foreldra kan halde på bruket så lenge at odelsguten eller odelsjenta for lengst har etablert seg på anna hald, og det vil vere meir naturleg at yngre søsken tar over. Erik-Erik kan fortelje at då far hans tok over gardsbruket rett etter siste hundreårsskifte, var han yngst i ein søskenflokk på 4 jenter og 5 gutar. Odelsguten, store-Erik, døydde ung, dei andre brørne flytta til Amerika og det gjorde også fleire av søstrene. Dermed blei det til at vesle-Erik, yngst av alle søskena, tok over Erikgarden. I mitt materiale har eg også døme på at ei yngre søster har tatt over då odelssonen enten har valt seg eit anna yrke. Hadde ei yngre dotter gifta seg med ein "dugande kar", kunne ho då bli prioritert framfor odelssonen.⁽³⁷⁾

Vurdering av arbeidsdyktigheit og drift av bruket kan i dag tilsynelatande verke mindre viktig, sidan 1/3 av bruka anten er tomme eller vert drivne av andre enn eigaren. Likevel ser det ut til at eigarane av bruka som ikkje er i drift gjerne vil at livsarvingar skal overta og at ein skal halde bruket "i slekta". I kva grad vil dei "passive eigarane" vurdere arbeidskraft eller arbeidsevne som viktig i forhold til det å eige eller overta eit gardsbruk? Etter kvart byrja eg å skjønne at sjølv om dei "passive eigarane" ikkje sjølv legg ned arbeidskraft i bruket, så er dei likevel opptatt av at den som skal ta over i det minste skal vere interessert i gardsdrift. Eit døme på dette er eigarane av bruket Vangen. Magni (68 år) og Elmer (79 år) slutta med husdyrhald då Elmer vart pensjonist. I dag er det ein av naboane som held dei 20 måla på bruket i hevd. Elmer arbeidde heile tida ved båtindustrien i kommuna, medan Magni var heimeverande. Bruket overtok dei etter faren til Magni og dei er tredje generasjon på bruket. Dei har ingen barn, og Magni ønskjer at ein av nevøane hennar skal ta over. Det er særleg den eine ho har tenkt på: han har lang landbruksutdanning og arbeider i dag på eit landbrukskontor i ein anna del av landet. Magni og Elmer er opptatt av at den som skal ta over må vere "arbeidsdyktig". Magni seier: "…men han er no ikkje gift, og er alt for oppslukt av arbeidet sitt…". Samstundes er dei klar over at eit så lite bruk er mindre attraktive som levebrød enn store. Dei fleste bruka som ikkje er i drift av eigaren i Vintervik, er relativt små bruk. Det vil seie at det ikkje er realistisk å tru at nokon tar over bruka for å leve av det. Eigarane av bruka utan drift ser ut til å vere på jakt etter dei samme kvalitetane hos den eller dei som dei ønskjer skal overta. Også for dei inneber sal til "framande" at arbeidet ein har lagt ned på bruket i generasjonar, har vore forgjeve.

Ein annan passiv eigar, Arild (54 år), uttrykte det slik: "…det kan no hende at nokon av barnebarna kunne tenke seg ein åkerlapp, slik som det ser ut så blir vel jord meir og meir ein verdi for folk. Ein kan no aldri vite, kanskje dei har lyst til å arbeide med jorda igjen, ein veit no ikkje korleis det blir i framtida…". For Arild og fleire i hans situasjon er det å ta ei avgjersle på vegne av barn og barnebarn om til dømes sal, ei vanskeleg avgjersle. Ein har lite lyst til å ta frå framtidige generasjonar høvet til å ha tilgang på jord: "..det er no i det minste ein plass å bu…".

6.4. Å velje ein arving

I Vintervik ser det ut til at ein nyttar ulike strategiar for å sikre kontinuitet i eininga. Ei slik pragmatisme samsvarar med det som Lévi-Strauss karakteriserer som trekk ved hus-baserte samfunn. Eit av dei paradoksa som Lévi-Strauss påpeikar hos Kwakiutl og i det europeiske adelshuset, er nettopp korleis ein mellom anna kan la Huset, namn, titlar og rettigheiter gå i arv frå bestefar til barnebarn gjennom ei dotter og hennar ektemann (Lévi-Strauss 1983:177). Idealet hos Kwakiutl-indianarane var at ein skulle følgje mannlege ledd, men i mangel av ein son kunne arven gå til ei dotter og deretter til barnebarnet. Eg vil først la Leif-Egil fortelje om då han tok over gardsbruket etter faren, for å vise korleis ein i praksis sikrar kontinuitet.

Leif-Egil i Ivergarden

Leif-Egil (42 år) overtok bruket Ivergarden etter faren for omlag femten år sidan. Leif-Egil var nest eldste guten og ikkje odelsgut på bruket. Odelsguten hadde, i følgje Leif-Egil, tidleg gitt signal om at han ikkje var interessert i drifta "…han var veldig lite med etter at han var 15-16 år… han var litt med i slåttonna, men så snart det at I kunne kjøre traktor på rimeleg vis…I veit ikkje når I kjaurte forhaustaren…I var vel ein 15-16 år…". Det var ein yngre bror som var tiltenkt å ta over. "Nei, det var han som var to år yngre enn I, det var han som liksom var… han var så veldig interessert i kyr… han var ikkje så interessert i det som foregjekk uttafor fjøså…". Så blei faren sjuk og måtte ha hjelp på bruket. Leif-Egil hadde då byrja på landbruksskulen i kommunen, men avbraut no utdanninga. I staden byrja han å "arbeide heime". Han tok formelt over bruket etter at han hadde vore heime i om lag ti år. "Så begynte me så vidt å tenke på å bygge oss nytt hus.. for då var ho [kona] komma inn i bildet… og så vakka det på seg det her…og då velle I ha klart svar frå gamlekara… for om I skulle fortsette lenger her så skulle I iallfall ha noko att for sa åra I hadde arbeidd her heime… for det var aldri snakk om noko lønn.. fekk det du hadde bruk for… Så då velle I no ha klart svar…og då var det greitt…då tok dei å spurte han… [den yngre broren]…så då var det greitt då .. han sette ikkje så hardt på det…".

Leif-Egil fortel vidare om bruket: "…han bestefar blei gift med ho Besta [FaMo] her, som hadde tatt over garden her. Eller ho hadde vel ikkje tatt over garden her…han Ivar som var jordagut her han flytta lengre ned og fekk seg ein gard der… det ha vel vore eit eller anna hattefåkket [bråk, uro] då, tenke I. Det var inkvart med at kjeringa hass ikkje var bra nok… Ho som var kjering her i husa [oldemora, FaMoMo], ho var visst ei slik grebbe det [sint]… og så var ikkje ho som han Iver fann seg god nok… Så då var det to søsken her på garda på den tida, og dei var ikkje gift nokon av dei, og dei tok over garden her då… eller dreiv den sammen med foreldra sine. Ho Besta og han Bestefar dei hadde flytta til Røra... han arbeidde der… så han kom ikkje att her før på 30-talet, så då fekk han skjøte på Ivergarden. Dei gjorde det slik heilt til slutten på 50-talet… ".

Lik dømet med Andreas og Sigrun i kapittel fire, var det også her ein av arvingane som etterlyste ei avgjersle om ei formell overtakinga av gardsbruket. I dette tilfellet var det han som ønskte å overta, Leif-Egil, som stilte spørsmålet til faren. Verken han eller kona har formell jordbruksutdanning, men på mange måtar var han den best kvalifiserte i søskenflokken i den forstand at han hadde jobba meir på bruket enn brørne. Odelslova har i si noverande form også ein paragraf som skal hindre at den eldste sonen eller dottera kan gjere krav på bruket om ein yngre bror eller søster som til dømes har vore meir med i arbeidet på bruket:

Vil ein odelsrettshavar løyse ein eigedom på odel frå ein yngre bror eller syster som har overtatt den av foreldra, kan retten nekte løysing, når det etter det som ligg føre vil vere klårt urimeleg om den eldre fekk drive den yngre bort. Omsyn kan mellom anna takast til om den eldre har vore fråverande i lenger tid og driv eit anna yrke som han gjennom skulegang eller praksis har utdanna seg for, medan den yngre har vore heime og hjelpt til og må reknast for å vere skikka til å drive den (Odelslova §21, mi utheving).

I lovparagrafen brukar ein også formuleringa "å vere rekna for å vere skikka til å drive" som ein grunn til å oversjå den personen som har best odelsrett om nokon gjekk til ei odelsløysing. I dette tilfellet gjekk overtakinga tilsynelatande smertefritt og utan at den eldste broren med best odelsrett gjorde krav i bruket. I Ivergarden har ein fleire gongar vald å gå utanom den eldste sin rett. I farmora sitt tilfelle blei ho prioritert framfor odelssonen, då han ikkje gifta seg etter foreldra sine forventningar. Det har blitt gjort val på grunnlag av ulike vurderingar fram til i dag. Dette samsvarar langt på veg med det eine forslaget frå Landbruksdepartementet om at foreldra skal kunne velje mellom barna sine.⁽³⁸⁾

Det kjem fram av figur 6.3.1. at ein i nokon tilfelle går utanom odelskrinsen for å sikre kontinuitet i Huset (7 av 57 eigarar). Eg vil la Asbjørn fortelje om korleis det blei til at han tok over eit bruk der han ikkje hadde odelsrett:

Asbjørn i Pedergarden

Asbjørn (41 år) overtok gardsbruket Pedergarden etter faren sitt søskenbarn, Peder (FaFaSiSo) for om lag 16 år sidan. Gardsbruket er middels stort, og dei har dei siste åra trappa ned drifta. Kona Thea (43 år) er heimeverande med dei fem barna, medan Asbjørn har anna arbeid ved sidan av gardsdrifta. Asbjørn fortel: " … Han Peder og han Per budde her då, og så hadde han Bendik det huset lenger framme…". "Og ikkje nokon av dei hadde nokon etter seg. Dei hadde ein til bror som budde på Sunnmøre, og han hadde ei jente". "… men I var no kommen her då. Han som hadde garden, han Peder, han var søskenbarnet hass pappa. Frå mor sida hass Peder og dei… og te bestefar min. Far åt far min. Dei var søsken…Dei var frå Markusgarden. Så I blir i slekt med dei der i Markusgarda, I blir tremenning der. …så han pappa og dei som budde her var søskenbarn…". "Han Peder var fadder på meg, så det var noko spesielt med han då… ". Mor til Peder og brørne blei gift til Pedergarden.

"I hadde ikkje odelsrett her då…. Men dei som hadde odelsretten her på garden velle ikkje ha den. I fekk samla det til eit bruk, og det passa i grunnen bra. Det hadde nettopp vore utskifting her og då blei det nye teiga…". " I fekk no spørsmålet då. Og I har no hatt interesse tå gard då, og så har I no jobba som avløysar då ei periode.". Asbjørn har ikkje gått på landbruksskulen. "…Nei, I har ikkje gått på landbruksskulen, men det var no I som har halde på å hjelpt til der heime på garda der I vaks opp. Køyre traktor, og slikt. Me hjalp no i grunna til alle sammen heime. Me budde no heime alle sammen på den tida…". "..Så når me gifta oss, så ringte han Peder og spurte om I ville ha garden. Så då kunne I ta over. Han begynte å bli sliten, sa han. Han var no vel mestå åtti år. I sa ja med ein gong… I var ikkje i tvil, for om I skulle busette meg her i bygda, så er detta her beste plassen i bygda…".

I Asbjørn sitt tilfelle hadde verken han eller faren odelsrett sjølv etter den gamle odelslova. Her har ein gått til tilgifta slektningar for å finne ein person som arvlatar ønskte skulle overta (sjå figur 6.4.1.):

Figur 6.4.1. Asbjørn og Peder sin slektsrelasjon

Peder var fadder til Asbjørn, og Asbjørn understrekar også at det var eit spesielt forhold mellom dei. Peder og Asbjørn var slektningar gjennom "blodsband" og gjennom sosial samhandling, og det var meir viktig for kontinuiteten enn at arvingen var i odelskrinsen. Schneider si utlegging om kva som gjer ein slektning til ein person i "American Kinship", er relevant i dette tilfellet. I følgje mitt materiale ser det ut som pragmatiske omsyn veg tyngre enn juridiske reglar når det gjeld å finne ein arving til å overta gardsbruket.

6.5. Ekteskapet: den "tilgifta" som ein ressurs eller ein trussel?

Å ha ein villig og skikka ektefelle er viktig både for menn og kvinner som tar over gardsbruk. Det vil seie at ein ektefelle i dei fleste tilfella er sett på som ein ressurs: det er ein person å dele arbeidet på gardsbruket med. Bondehushaldet med ekteparet i sentrum var tradisjonelt dei som sette inn arbeidskraft, tok ut utkomme og levde av produksjonen på bruket (sjå F-2). Eit ektepar har også betre utsikter for arvingar og ein kontinuitet i slektslinja på gardsbruket, enn ein einsleg mann eller kvinne. Inngåing av ekteskap er i tillegg ei naturleg tid å etablere seg i den forstand at ein bygg hus, avgjer kvar ein skal bu og finn ut kva ein skal gjere framover i forhold til ei yrkeskarriere. Både Børge, Leif-Egil og Asbjørn tok over når det blei snakk om å tenke langsiktig med omsyn til ektefellen og barna.

For Lévi-Strauss er ikkje ekteskapet alliansar mellom Hus, men derimot sjølve kjernen i Huset og ei eining identifisert med bygningen (Bloch 1995:71). Det monogame ekteskapet spelar både ein symbolsk rolle og er sentral for organisering av slektskap. Bloch viser i si analyse av zafimaniry på Madagaskar korleis huset som ei eining blir etablert ved ekteskapet, og at huset er i endring med menneska. Slik ser det også ut til at ekteskapet framstår blant mange av mine informantar, men det er store variasjonar i forhold til om ekteskapet er eit faktisk kriterium, eller eit ideal. Det finnes i dag fleire ugifte gardbrukarar (og eigarar av gardsbruk), som anten har drive aleine, eller saman med foreldra og søsken. Ein finn også variasjonar i korleis folk busett seg og kva hus dei nyttar (eg skal komme tilbake korleis ein disponerer den moralske jorda i kapittel åtte).

På den eine sida er ekteskapet eit trekk som gjer ein person "skikka" til å overta, samstundes representerer dei tilgifta til eit gardsbruk også ei viss grad av uvisse. I Vintervik er det vanleg både med ekteskap mellom personar frå bygda og mellom vintervikingar og personar frå andre bygder. Her har ein, i følgje lokalhistorisk litteratur, heilt frå 1500-talet gifta seg med personar frå andre bygder. Det gjaldt særleg dei nærliggjande bygdene langs Sørstranda og Nørstranda, men også bygder lengre unna. Eit anna trekk er at det ofte blei praktisert giftemål mellom dei største gardsbruka i Vintervik. Goody peikar på at det er ein skilnad mellom ekteskapsmønster i det han kallar euroasiatiske og afrikanske samfunn: "Why do Eurasian societies tend to isolate their classes and African societies to integrate theirs?" (Goody 1976a:105). Ein årsak til dette kan vere at i samfunn der individ har ulik personleg rikdom gjennom sine forfedre, så må dei gifte seg med nokon med samme sosioøkonomiske status for at skilnadene skal vedvare (Strathern 1982:90). Offisiell status vert transformert unilineært, det vil seie at ein av foreldra sin status kan gi barna ein passande status. I bilaterale system er begge foreldra relevante som "statusbærarar", og ein søker egalitet mellom partane (ibid). Dette ser ein mellom anna i dømet i Ivergarden, der odelssonen gifta seg med ei som ikkje var "god nok" til å vere kone på bruket. Ein informant, Søren (67 år) kommenterte også at det var viktig særleg for ei odelsjente å ikkje "gifte seg under sin stand". I følgje han gjorde mor hans det når ho gifta seg med faren, som kom frå eit innflyttarfamilie busett på eit småbruk.

F-2: Ekteparet etablerer ideelt sett grunneininga i bondehushaldet.
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

I dei fleste tilfella blir ikkje tilgifta synlege sjølv om det har vore ei jordataus⁽³⁹⁾ som har tatt over og gifta seg med ein innflyttar. Som eg har nemnd så var det ein vanleg praksis fram til siste hundreårsskifte at ein tilgift mann (eller innflyttar) skifta etternamn til gardsnamnet dit han flytta. Etter hundreårsskiftet endra denne praksisen seg. Ein tilgift mann heldt på etternamnet og kona tok hans etternamn. Gifta (og giftar) ein mannleg innbyggjar i Vintervik seg med ei kvinne "utanfrå", skifta ho til hans etternamn. Det blei slik meir synleg med ein tilgift mann enn ei tilgift kvinne. Likeins ser det ut til at når kvinner tar over bruk og det kjem ein ny mann til bruket, så reknar ein det som om "framandfolk" kjem inn og tar over. Ein av mine eldre informantar kommenterte mellom anna om bruket som Leif-Egil bur på: "..ja…ja…Ivergarden er no vel ikkje i slekta lenger … for bestefar hass Leif-Egil kom no frå Bjerkem, ja det var dottera som tok over der…" (Oddmund 78 år). Dette utsagnet tolkar eg slik at det å overlate eit bruk til ei dotter, for Oddmund, er det samme som å la bruket gå "ut av slekta". Ein av mine yngre informantar sa om faren sin at han var "gift inn i slekta" då han gifta seg med odelsjenta. Dette er ei formulering som mange nyttar når dei snakkar om slekta på bruket i forhold til dei tilgifta "forfedrane" av begge kjønn. Det er langt meir vanleg at det kjem inn ei ungkone på bruket. I hovudsak er det søner som har tatt over heilt fram til vår tid (jamfør figur 6.3.1. der 9 av dagens 57 eigarar er kvinner).

Ein annan av mine informantar, Halgeir (49 år), seier om bruket sitt, Brauten: "…Garden har no vore ei stund i slekta. Men når …det veit I ikkje. Den var frå Johannesgarden… og så før meg så var det far min og så bestefar min… Dei var kanskje dei første.. besteforeldra mine. Dei var vel kanskje det. Dei var no i alle fall dei første som hadde det som sitt eige bruk, i alle fall…bestefar min kom frå Furuset…". Det er her verdt å merke seg at i følgje lokalhistorisk litteratur var dei første bebuarane på plassen Halgeir sin tipp-oldefar, det vil seie farmor sin farfar (FaMoFaFa) og kona hans.⁽⁴⁰⁾ Eg tolkar Halgeir sitt utsegn slik at han ikkje er klar over at bestefaren frå Furuset gifta seg med ei odelsjente, men det kan også vere fordi han favoriserer den mannlege linja. I tillegg kom det med bestefaren også eit nytt etternamn til bruket. Frå å heite Bjerkem etter namnet på garden bruket ligg på, blei det då eit skifte til Furuset.

Dette kan eg understreke med fleire døme. På garden Askhaug ligg tunet med husa på dei sju ulike gardsbruka mest som dei gjorde før utskiftinga. Ein av dei eldste på tunet, Sigmund Askhaug (79 år) sa at: "…det er no snart berre komme inn nye folk på dessa gardsbruka her…". Etter ei stund innsåg eg at Sigmund sikta til dei gardsbruka der det i ein av dei tidlegare generasjonane hadde vore odelsjenter som overtok. Med dei tilgifta mennene fekk ein også nye etternamn på tre av desse gardsbruka. I tillegg har eitt av bruka blitt seld til ein av naboane (som ei sjølvstendig eining). Tanken om at jordataus bringer inn ei ny linje på gardsbruka, ser ut til å vere gjennomgripande. Peder (72 år) eige eit av nabobruka som Sigmund seier det "…berre er komme inn nye folk på…". Peder rekna at slekta kom til gardsbruket først med oldefaren. Oldefaren gifta seg med ei jordataus, og skifta etternamn etter garden han flytta til. Det vil seie at Peder hadde ein tippoldefar på bruket som ikkje blei rekna med fordi det var ei jordataus som "braut" arvelinja frå far til son. Som det kjem fram av det Halgeir, Sigmund og Peder gir uttrykk for, representerer ein tilgift mann meir enn "trussel" mot Huset enn ei tilgift kvinne. Tilgifte kvinner kan sjåast som ein ressurs både som arbeidskraft, for ei vidareføring av slekta, og for å skaffe "nytt blod".

Det er ikkje sett på som ein fordel å gifte seg med nære slektningar. Ein ser for seg at ein kan bli disponert for arvelege sjukdommar, og at nært slektskap kan føre til svekking av mental helse. Nokon informantar hevdar at det var eit gardsbruk på Granhaug der dei praktiserte inngifte med nære slektningar over fleire generasjonar. Det blir hevda at gardsbruket opphøyrde på grunn av at alle over tid blei svekkja helsemessig. Ekteskap innan det som mine informantar karakteriserer som nærslekt, var ikkje uvanleg i Vintervik på 1600-1700-talet. Fleire informantar hevdar at dette var for å halde jordressursane innan slekta, lik merina sine preferanse for ekteskap med slektningar eller havana (Bloch 1984:211). Eigedomsrett til jord er ei kjelde til rikdom og produksjon, både historisk og i dag. På samme tid som ei ektefelle ser ut til å vere eit av kriteria som gjer ein person skikka til å overta, kan dei tilgifta også vere ein trussel, slik dei framande eller vahiny hos merina er (ibid:211).

Med det aukande talet av skilsmisser som ein ser i dag, kan ektefellen framstå som ein trussel for gardsbruket som ei eining. Dette er eit paradoks i forhold til at ein fram til slutten av 1950-talet like godt kunne skrive svigersonen sitt namn på skjøtet framfor dottera sitt, når det var han som kom "utanfrå". Dersom ektefellar ikkje avtaler særeige, får begge ektefellane automatisk felleseige når ekteskapet blir inngått (Homlong m.fl. 1998:25). Felleseige er ein regel for deling som inneber at verdiane av eigedelane ektefellane har før inngåing av ekteskapet og skaffa under ekteskapet, skal delast likt mellom ektefellen ved skilsmisse eller død. Felleseige er ikkje det samme som sameige. Ein person vil framleis vere eineeigar av ting han eller ho eigde før ekteskapet blei inngått. Eigedelar ein av ektefellane får under ekteskapet blir også eineeige. Hovudprinsippa i ekteskapslova er at ektefellane har kvar sin økonomi og rår over sine eigne eigedelar (ibid:25). Dei eigedelane som ektefellane skaffar seg i fellesskap under ekteskapet blir sameige. Til dømes vil ikkje ei tilgift kvinne (eller tilgift mann) få odelsrett om ho (eller han) giftar seg med ein person som eig eit gardsbruk. Det samme gjeld i utgangspunktet om ektefellen har kjøpt eller arva gardsbruket etter at ekteskapet blei inngått. Den tilgifta kan likevel opparbeide seg sameige i den andre ektefellen sin eigedom, og ein kan avtale at eigedommen skal vere sameige (ibid:26). Den tilgifta ektefellen kan bli påført eit økonomisk tap ved ei skilsmisse, ved å ikkje stå som sameigar på skjøtet. På grunn av at antal skilsmisser er aukande, er det fleire som meiner at bønder må opprette særeige. Det vil seie at ein ved ei skilsmisse ikkje må kjøpe ut ektefellen. Det kan gjere at ein kan greie å halde på gardsbruket sjølv ved eit ekteskapsbrot (ibid:27). Ved ugift samliv har ein ikkje dei samme rettane i bruket som ved ekteskap.

I mitt materiale har 5 av dei tilgifta kvinnene namnet sitt på skjøtet på gardsbruket. Med unntak av 2 kvinner som overtok og ektemannen blei registrert som eigar, står kvinnene registrert som eigarar aleine. Ein av mine informantar, Lillian (41 år), fortalde at svigerforeldra ikkje likte at ho insisterte på å ha namnet sitt på skjøtet då ho og ektemannen overtok for om lag 10 år sidan. Ingen av dei andre tilgifta nabokonene på garden hadde namnet sitt namn på skjøtet, og Lillian meinte at ho blei sett på som "kravstor" og ein "lykkejeger" av naboane. Sjølv om Lillian har anna arbeid ved sidan av gardsbruket, meiner ho at inntekta hennar er med på å finansiere drifta ved gardsbruket. Årsakene til skepsisen sa Lillian var at ho ved ei skilsmisse kunne krevje å bli kjøpt ut av gardsbruket. Dette kunne føre til at det blei vanskeleg å halde på bruket og i verste fall kunne føre til at ein måtte selje det for å kjøpe henne ut. I eit tilfelle der ein er oppe i ei skilsmisse og begge partar har namnet sitt på skjøtet, fører det ikkje nødvendigvis til store økonomiske problem. Om eigaren på dåverande tidspunkt har gjeld på bruket er det ikkje noko særlege verdiar å dele.

6.6. Odelsrett og kjønn

Etter den føregåande diskusjonen er det freistande å legge til at kjønn er med på å gjere ein person meir eller mindre skikka til å ta over eit gardsbruk. I den forstand er det menn som er å føretrekke som arvingar. Endringa av odelslova i 1974 ga eldstefødte odelsrett framfor yngre søsken uansett kjønn. Frå å prioritere eldste mannlege slektning, prioriterer ein i dag den eldstefødte uansett kjønn. Sjølv om den noverande odelslova i dag er 25 år, blir den endå sett på som ny. Ein av mine eldre informantar, Søren (67 år), seier om odelslova: "…odelslova har no blitt svekka i og med at kvinnfolk har fått rett og kan få seg ein gard…". Sitatet illustrerer at forestillinga om odelsbonden er nært knytt opp til menn, og at gardsbruket skal gå frå far til son. Det var nettopp odelsretten for kvinner på lik linje med menn som skapte størst diskusjon då den "nye" lova kom. I tillegg fekk lova 10 års tilbakeverkande kraft. I nokon søskenflokkar medførte dette at ein gut som var født odelsgut kunne miste retten til ei eldre søster. Det var Norges Bondelag som ønska å endre odelslova på slutten av 1960-talet, og deira ønske var primært å få innført bu- og driveplikt ved ei overtaking. Dei ønska også å innsnevre odelskrinsen, og sette eit minstemål på 10 mål dyrka mark på bruk det kunne hevdast odel på. Likestilling var ikkje noko Bondelaget la vekt på (Bjørnstad 1997). Norges Bondekvinnelag stemte i 1973 imot likestilling i landbruket (ibid), men dei fleste landbruksorganisasjonane er i ettertid offentleg einige om at det var ei riktig endring av lova. I dag er kvinner er ein del av det offentlege satsingsområdet frå Landbruksdepartementet for å betre rekrutteringa til landbruket:

Kvinners tilpasning vil spille en stadig mer avgjørende rolle for mulighetene til å nå de generelle målene i landbruks- og distriktspolitikken. Kvinnerettet arbeid må derfor være en sentral del av bygdepolitikken. I en helhetlig bygdepolitikk vil det være riktig å innlemme alle distriktskvinner, uansett nærings- eller profesjonstilknytning. Det kan også være aktuelt å sette inn tiltak rettet mot særskilte grupper av kvinner, f.eks odelsjenter (St.prp.nr.8 (1992-93):45).

Hausten 1996 hadde Bondebladet ein artikkelserie der ein tok for seg odelslova. Særleg blei kvinner sin odelsrett peikt på som eit problem, som både menn og kvinner var negativt innstilte til (Bondebladet 09.10.96). Odelsjenter tar i dag ikkje over i like stor grad som odelsgutar. I ein rapport frå Landbrukets Utredningskontor kjem det fram at 78 % av dei spurde odelsgutane hadde tatt ei avgjersle om å overta, eller var nesten sikre på å overta, medan 51 % av dei spurde odelsjentene var sikre på det samme (Eldby 1996:12). Desse tala viser at i dette empiriske materialet verkar odelsgutane langt meir sikre på at dei skal ta over enn odelsjentene (sjå figur 6.6.1.).

Figur 6.6.1. Eigarskifte ved odelsrett fordelt på kjønn, prosent, landstal

Som det kjem fram av tala i figur 6.6.1, ser ein faktisk at ein stadig større del av odelsgutane over enn odelsjentene tar over. Det kan vere verdt å notere at dei eldste odelsjentene etter lovendringa er relativt unge, slik at ein enno ikkje sett dei store konsekvensane av lova. Det finnes ikkje nyare tal enn frå 1992 (ibid).

I materialet frå Vintervik er det ingen odelsjenter med yngre brør som har tatt over etter at den nye odelslova kom. I dag verkar det enno som om det er ein generell preferanse for at det er mannlege arvingar som skal overta. I det neste dømet har eg latt nokon av mine spørsmål komme fram i teksten.

Reidar i Johangarden

Reidar (45 år) og kona overtok gardsbruket etter faren hans for om lag 18 år sidan. Dei har tre barn, og etter odelslova er det eldstedottera som har best odelsrett. Under delar av samtalen er dei to eldste barna til stade, og vandrar til og frå.

Reidar fortel: "…me har no naturlegvis våre ambisjona om detta her med gard og heim og slikt noko…og slekt og generasjonar vidare framover. Og det er klart det at me er interessert i at nokon skal føre detta her vidare og ha det i slekten i vidare generasjonar.. det er no den innstillinga og meininga alle foreldre har…". "…det heng igjen det at det er noko meir spesielt på ein gard enn kva det er ute i ei einebolig i eit byggefelt… å det er det no. Det er no meir spesielt. Utrulig meir spesielt… I vell no at guten min skal vokse opp her, og om nokre år når han bynne å køyre traktor og kan gjere inkvart og kan hjelpe til med noko…. Han er no ikkje så voldsomt med han heller endå då. Det blir no meir naturleg etter at han er med meir og meir, liksom…".

Eg: "du ser helst at han overtar? "

Reidar: "… Ja.. det må I berre innrømme… ".

Eg: "fordi at han er gut?"

Reidar: ".. ja…I er såpass ærleg at I innrømme det. Ho [odelsjenta] har no allereie signalisert såpass mykje at ho ikkje er interessert…".

Dottera kjem no inn frå naborommet, og samtalen mellom dei gjekk nokolunde slik:

Reidar seier til dottera: ".. me driv og snakkar om at du skal bli gardbrukar …".

Dottera: "…det ska I no i vert fall ikkje…".

Reidar: "… ho finn seg vel ein kavaler som vil begynne som bonde…".

Dottera: "..det skal du no vare sikker på at I ikkje gjer, I skal til Oslo eller Bergen, I…".

Reidar: "…sei du det du… ja vel, ja…[latter]"

I samtalen kjem det tydeleg fram at Reidar har ei preferanse for at det er sonen som skal overta gardsbruket. Det er ikkje berre Reidar som har framtidsvisjonar for gardsbruket. Foreldra og søskena hans er også interessert i at garden skal bli i slekta, og sidan foreldra hans bur på bruket har nok dei også ei påverking overfor barnebarna. Når Reidar seier at dottera ikkje er interessert i å overta gardsbruket, har ho nok samstundes visst at det er ei preferanse for den yngre broren (sjå F-3).

Det ser ut til at det er ein overvekt av mannlege arvingar som tar over gardsbruk både i Noreg generelt (sjå figur 6.6.1.) og i Vintervik (sjå figur 6.3.1.). Eg vil hevde at preferansen for mannlege arvingar er med på å legge vekt på ei avstammingslinje. Ein mannleg arving vil telje meir enn ein kvinneleg arving når arven er knytt opp til odelsrett og gardsbruk, på tross av at mine informantar reknar seg for å vere like mykje "i slekt" med personar frå faren og mora si side. Den tidlegare praksisen med å skrive bruket på ein svigerson førte også til at svigersonen blei den formelle eigaren av gardsbruket. Eigarskapet gjekk slik juridisk over på "tilgifta slektningar" i forhold til odlar. I tillegg spelar nok den patrilinære arvepraksisen nedfelt i det gamle bondesamfunnet og i odelsretten ein viktig rolle. Det vil seie at kjønninga er knytt opp til forestillingar om at det er mannen som fører slekta og gardsbruket vidare.

F-3: Tidleg krøkjast som god krok skal bli? Bonden og odelssonen framfor våningshuset.
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

I dag er dei ulike interesseorganisasjonane i landbruket opptatt av å motivere særleg odelsjenter til å ta over. I regi av dei ulike landbrukskontora i fylka, har det mellom anna blitt arrangert særskilde odelsjentesamlingar (jamfør Nationen 04.05.98). I dei ulike fylka har det blitt etablert odelsjenteforbund med oppgåve å motivere odelsjenter til å nytte odelsretten sin. Det er varierande interesse og tilslutning om odelsjentesamlingar i dei ulike delane av landet. I Vintervik Bondekvinnelag har ein ikkje sett motivering av odelsjenter som ei arbeidsoppgåve for dei, sjølv om det er oppmoda om det frå sentralt hald i organisasjonen. Ein kan spørje seg om årsakene til dette, om det er som ein av medlemmane seier: "…me har no ikkje sett på det som så viktig…". Ein av mine informantar, Heidi (33 år), hadde betre odelsrett enn sine to yngre brør. Heidi seier:

"I fekk no høyre at I var odelsjente, men I veit ikkje om det virka på meg…[latter]… og sidan I er født i 1965 så var det heilt nytt. Og så blei no ikkje lova gyldig før i- 74.. Så det blei snakk om det, men I trur at dei syntes det var veldig rart, at no var det meg. Dei hadde tatt det som ei selvfølge i mange år at det var han Jens…I var no klar over at I hadde odelsretten.. og I vurderte å gå på landbruksskulen, også. Og hadde mannen min vore veldig interessert i gard, så hadde I nok tatt over…". ".. I vart aldri oppfordra om å overta, liksom. Og for han farfar så var det han Jens heile tida. Min farfar var veldig interessert i blomster og det var veldig slik …"ja-ja, vi får vel lage gartneri, du og I, Heidi".. og det var han Jens som skulle drive garden. For han far var det aldri noko stort tema.. han overtok ikkje sjølv før i 1980…".

Av det Heidi fortel var både det som blei sagt og ikkje blei sagt viktig for hennar avgjersle. Dette karakteriserer sikkert også situasjonen for dotter til Reidar og andre odelsjenter. Føringar, sagt og usagt, er viktig for den innstillinga arvingane har til bruket. Heidi seier at ho ikkje følte at det blei forventa at ho skulle ta over gardsbruket etter foreldra. I tillegg var det ein bror som var ønska. Som kvinner flest legg også Heidi vekt på at hennar val var avhengig av ektefellen si interesse. Reidar sin kommentar til dottera om at ho skal finne seg ein "kavaler" som er interessert i gardsdrift, signaliserer likeins ei haldning om at kvinner sjeldan tar over gardsbruk utan å i det minste ha ein partner som er villig til å gå inn med arbeidskraft i bruket. Dette kjem også fram i rapporten frå Landbrukets Utredningskontor om odelsgutar og odelsjenter sine val om overtaking. Ektemaken sin interesse er viktig når eit odelsjenter skal velje om dei skal ta over eller ikkje. Til samanlikning er ikkje odelsgutar så avhengige av at ektefellen har interesse for drifta (Eldby 1996).

6.7. Odelsrett og plikt

Eg har i den føregåande diskusjonen mest sett på preferansar for kven arvlatar vil skal overta. På den andre sida kan ikkje eigaren eller han etterkommarar fritt velje i kva grad ein vil selje arbeidskrafta si eller gardsbruket. Det vil seie fritt i den forstand at det ikkje ligg eit dilemma eller val bak ei avgjersle. Det er forpliktande å vere født på eit gardsbruk for alle søskena, og ikkje berre for den i ein søskenflokk med best odelsrett. I eit lokalsamfunn kan det sjå ut til at ein person som tar over eit bruk blir positivt sanksjonert frå andre personar i omgjevnadene. Utifrå si sosialisering, oppdraging og internalisering av verdiar vil ein person vite dette, og desse verdiane blir konstituert i eit sett av reglar, idear og ideal om "korleis ting skal vere". Verdsettingene vert nedfelt i form av ei kjensle av plikt og moralsk ansvar.⁽⁴¹⁾ Denne plikten eller byrden kan for dei enkelte kanskje vere tung å forhalde seg til. Reidar fortel:

"Me er fire søsken. Bror min er fire år eldre enn meg, og så har I ein bror og ei søster som er yngre enn meg. Men bror min, han var ein slik som likte å lese og studere, og kunnskapsrik og slikt. Og han fekk gå sine eigne vegar med det då…Så han viste lite interesse der då…. Så I har vel vore den som har vore mest aktiv med å vere heime med å hjelpe til og slike ting då, og så vart ein vel både utpeika og inndratt til å vere på gardsbruket her…Og på slutten av 70 -talet og begynnelsen av 80 -talet, så var det ikkje så dårleg å vere gardbrukar, ser du…". "… på ein måte var I no litt oppglødd på å ta over, det vil I no seie. I hadde no heile tida hatt interesse av dyr og I ha no dreve i fjøsa og dreve garden når foreldra mine var på ferie og hjelpte til liksom heile tida. Så praktisk arbeid her på garden har I no lika, I har på ingen måte vore arbeidssky, og det er I ikkje i dag heller. Så I har ikkje noko imot å drive her som gardbrukar, men det er det at I får ikkje lønn etter arbeidsinnsatsen min, det synes I er [gale]. Du har no lån, også, men det er på mange måtar eit samfunnsproblem… matproduksjon blir ikkje verdsatt. Det er gang på gang I tar meg i det å tenke negativt.. og det er på grunn av den daglege situasjonen… det er klart det at det er eit veldig skremselsskudd overfor mine ungar…".

Reidar har utan tvil ei kjensle av plikt overfor Huset. Odelssonen valde å ikkje ta over bruket, og dette kan nok ha lagt eit ytterlegare press på at Reidar, som var nest eldste son, skulle ta over. Det er heller ingen tvil om at han i dag ser på drifta av bruket som ei plikt, i forhold til at det er det han reknar for "dårleg økonomi" i næringa. Slik eg tolkar det han seier, verkar det som han også opplever at han har ei plikt overfor storsamfunnet som matprodusent. På trass av at han er tvilande i forhold til dei økonomiske utsiktene, håpar han på at nokon av barna vil ta over. Samstundes er han klar over at framtida er meir usikker: "..men I har bynnt å innsjå det meir og meir etter kvart at ungane mine må få velje sjølv. Detta her vil dei arve uansett, dei må ta eit standpunkt ka dei vell gjere med det. Men I oppfordra dei no til å ta over…sjølv om I innser at det ikkje er sikkert at dei vell drive og eige detta her på samme måten som I gjer…". I dag vert den oppveksande bygdeungdommen møtt med ei mengde alternativ med omsyn til utdanning, jobb og reise.

Sjølv om det er snakk om plikt, er det ingen tvil om at eigedomsrett i jord gir rettigheiter som kan vere attraktive sjølv om ein ikkje ønskjer å drive jorda. Det er berre gjennom å vere grunneigar at ein automatisk har jakt- og fiskerettigheiter, rettigheiter på seterstølar og i utmarka. I dag er det flest kombinasjonsbruk i Vintervik, og dei færraste tar over for primært å leve av bruket. Ein kan ikkje utelukke at rettigheitene knytt til gardsbruket gjer det attraktivt å overta eit bruk ein ikkje kan leve av. På den andre sida verkar det som det som utgjer Huset utan tvil har så stor symbolsk og emosjonell verdi for dei som kjenner seg knytt til det, at ein strekker grensene langt for korleis ein skal halde bruket i slekta. Sal av bruket til naboar som tilleggsjord er for mange som sagt det siste ønskjelege alternativet. Då vel ein heller å bevare bruket som ei eining " i slekta", utan å verken bu der eller drive bruket.

6.8. Oppsummering

Innbyggjarar i Vintervik reknar slektskap bilateralt, noko som krev andre teikn på kvar ein person "høyrer til". I eit gardsbruksbasert bygdesamfunn er tilknyting til Huset eit slikt symbol. Paradokset med rekrutteringa til gardsbruka er at det verken er ein fri bilateral eller ein streng unilineær distribusjon av jord, og her ser ein linjene mellom det Lévi-Strauss kallar hus-baserte samfunn og gardsbruka i Vintervik. Gjennom arv i ei mannleg linje ser det ut til at det blir skapt ein patrilineær-liknande ideologi og mannlege arvingar er enno å foretrekke framfor kvinner. Dette har både å gjere med at "bonden" først og fremst er mann, det vil seie ein "maskulin konstruksjon". I tillegg kan dette lede til ei hypotese om at slektskap først og fremst vert rekna frå mannen si side. Døtrer blir "gifta ut", dei skifter etternamn, og deira barn vil høyre "mest" til på faren si side. Nett som Strathern kjem fram til i si analyse av Elmdon (1982) blir kvinner gjerne refererte til med sitt jentenamn, men deira barn har etternamn frå ektemannen hennar si side. Bilaterale slektskapssystem er i antropologien tenkt som fleksibelt, opent og avhengig av individet sin valfridom (ibid:76). Strathern argumenterer for at det er feil å tru at bilaterale nettverk er utan bindingar. I Elmdon kan etternamn endre bilaterale (multilaterale) nettverk inn i diskrete einingar (ibid:94). Det vil seie at sidan etternamn blir overført frå menn til deira etterkommarar, vil barn av døtrer få etternamnet frå faren si side og etterkvart forsvinne "ut". Det samme ser ut til å gjelde rekruttering til gardsbruk.

7 Konstruksjon av "slektsbruket"

I dette kapittelet skal eg drøfte ulike aspekt ved kva som gjer eit gardsbruk til eit slektsbruk.⁽⁴²⁾ Eit Hus treng tid til å vekse, opparbeide seg identitet og ei historie. Det er heller ikkje slik eit at ein person fritt kan velje å tilhøyre eit visst Hus, og som eg allereie har drøfta spelar forestillinga om "fødsel" og "kar du kjem frå" ein viktig rolle. Gardsbruket er der ein kjem ifrå, er oppvaksen og har sine røter. I dette kapittelet skal eg drøfte korleis forestillinga om slektsbruket blir konstruert av ulike element: arvegods, fotografi, minne, affeksjonsverdi og ritual. Eit gardsbruk er ein plass i stadleg og romleg forstand, og eit samlingspunkt for døde og levande slektningar i symbolsk forstand. Huset er ein forfedrestad, har ei historie eller "biografi" knytt til seg og historia eller minne vert etablert og vedlikehalde gjennom ulike ritual.

7.1. Informantar sin bruk av termen "slektsbruk"

Alle gardsbruk blir ikkje rekna for å vere eit slektsbruk av mine informantar. Dette byrja eg å skjøne på eit av bruka eg var innom tidleg i feltarbeidet. Bruket Seljebakken var i utgangspunktet ein husmannsplass under eit av dei store bruka på garden Bjerkem. Plassen blei skilt frå og seld som sjølveigarbruk i 1901, og kjøparane hadde ingen barn. Derfor overtok eigaren sin nevø (SiSo) bruket i 1943. Dagens eigar, Sverre (76 år) og kona Oddbjørg (79 år), har for lengst slutta av drifta og leiger jorda til ein nabo. Oddbjørg seier: " …denna garden her har no ikkje vore lenge nok i slekten…det er vel ikkje vits at du snakkar med oss. Så detta her er no ikkje nokon slektsgard… den er no ikkje stor nok heller.". Dei ønskte heller ikkje at eg skulle komme igjen: "…nei, detta der vell me ikkje vere med på…". Slik eg forstår Oddbjørg sitt utsegn i ettertid, verkar det som om ho vurderte at antal generasjonar på bruket hadde noko å seie for hennar forståing av kva som er eit slektsbruk, og som er "verdt å snakka om". Seljebakken har vore eit sjølvstendig bruk i to generasjonar, sidan Sverre tok over etter onkelen sin (MoBr). Det vil også seie at han ikkje overtok i ei rett nedgåande linje. Huset har ikkje "vokse" tilstrekkeleg for ein slik karakteristikk. I tillegg har dei ikkje makta å sikre kontinuitet på bruket: ingen av barna har vist interesse for å ta over, og Sverre og Oddbjørg har heller ingen barnebarn. Eg tolkar også reaksjonen til Oddbjørg slik at dei ikkje følte dei ha noko kunnskap som kunne vere interessant for meg. Kva var det då slags kunnskap dei forventa at eg skulle ha interesse av? Då eg tok kontakt med informantar fekk eg gjerne råd om kven eg burde snakke med, det vil seie personar som blei rekna for å ha "mykje kunnskap". Desse var gjerne dei eldre personane (og då helst menn) og eigarane av dei største og eldste gardsbruka. Sverre og Oddbjørg blei heller aldri nemnd som nokon eg "burde" snakke med.

Den neste informanten vurderte i så fall sin kunnskap, annleis sjølv om han heller ikkje rekna gardsbruket for å vere eit slektsbruk.

Halgeir på Brauten

Halgeir (49 år) og kona Astrid (48 år) overtok Brauten etter faren hans for om lag 20 år sidan. Det er eit lite bruk, og for eit år tilbake slutta dei med dyr. Halgeir fortel: "…Garden har no vore ei stund i slekta. Men når …det veit I ikkje. Det var ein gammal plass dette her, det er det. Så det blei no eit eige bruk tidleg på 1900-talet. Men det er i alle fall ikkje ein slik gammal slektsgard, det er no ein plass då. Den var frå Johannesgarden… og så før meg så var det far min og så bestefar min. Dei var kanskje dei første.. besteforeldra mine. Dei var vel kanskje det. Dei var no i alle fall dei første som hadde det som sitt eige bruk, i alle fall…bestefar min kom frå Furuset…"

"Sjølv om me he lagt ned og slutta med dyr, så trur I ikkje at det hadde vore aktuelt å selge det, nei.. og berre flytta. Det trur I ikkje, nei. I trur ikkje at det er tilknytinga som er for sterk, men I trur ikkje at me hadde tent på det økonomisk i det heile tatt. Me har det no i grunnen bra her oppe i skogen. Men det var no einaste viss me skulle flytte til ein anna stad i landet, det. Det er frykteleg vanskeleg å seie om neste generasjon vil overta. Det er no jobbmuligheite her, og det er no råd å bu her, det er no ikkje så langt frå folk. Å så har me no na seterbua, då. Det er no ikkje råd å dele frå det om ein skulle selge garden. Så det har no sine verdia, slike ting… og så er det no jaktretten og vatn som sokna til området… Så viss ein tenker alvorsamt på det så er no det greitt å få med seg, så det er mange slike ting du kan gå glipp av viss du selge det. Det blir ein større og større verdi det der, og det kan no plutseleg skje over natta det at dei [barna] ser at det er verdia, då…".

Halgeir har ei klar meining om at Brauten ikkje er noko slektsbruk. Det verkar som om hans tankar om kva som er eit slektsbruk har samanheng med om bruket var eit av dei eldste bruka. Dette har også ein samanheng med antal generasjonar på bruket. Halgeir er så langt han veit tredje generasjon på bruket, men som eg nemnde i kapittel seks er han i følgje lokalhistorisk litteratur femte generasjon på plassen. Både Seljebakken og Brauten var i utgangspunktet husmannsplassar. Kan det enno ha noko å seie at bruket har vore ein plass eller ein storgard? Blir notida forstått i forhold til det sosiale minnet om relasjonen mellom "storbønder" og "plassingar"? Denne relasjonen er i så fall noko ein ikkje skal "snakke om". Då eg spurde Søren (67 år) om ikkje hans bruk var eit av dei største bruka i bygda, svara han: ".. ja, men det snakkar me ikkje om… I dag er no alle lik…".

7.2. Arvegods

I kapittel to nemnde eg at vidareføring av bruksnamn, fornamn og etternamn er med på å skape ein kontinuitet for "slekta" på gardsbruket. I Sørengarden, eit av dei bruka der Sigmund meinte det var "komme inn framandfolk" gjennom ei odelsdotter, er dei også opptatt av at dei har eit etternamn som "eigentleg ikkje høyrer til på bruket". Dei nye eigarane har ønskje om å endre etternamnet slik at barna deira kan få det etternamnet som "eigentleg høyrer til der". I tillegg til namn ser det ut til at visse arvegods er viktige for å skape kontinuitet, sjølv om desse ikkje har vidare økonomisk verdi i seg sjølv. Dette kjem mellom anna fram i samtalen med Børge i Larsgarden (jamfør kapittel to og fire). Etter at Børge tok over har han bygd ny driftsbygning og våningshus. Gamlehuset på bruket har han restaurert, og det blir i dag nytta av døtrene når dei er heime på ferie med sine familiar. Børge samlar ikkje berre namn og hus, han samlar også på visse materielle objekt og arvegods som han meiner høyrer til på bruket, og som: "…noko som følgjer med…". Børge seier:

"Ja alt gammalt herifrå bruket tar I vare på…. I ser ikkje nokon verdi i det å kjøpe gamle ting for å plassere dei her, her er det dei tinga som høyre til på bruket som skal vere… Det er ikkje ting som he nokon særleg verdi, det er no gamle bruksting…." "….Og I synes det er svért når ho Ingrid kjem og tar unna ei gammal margarinkasse eller noko slikt.. som I hadde tenkt å kaste… I synes det at det som har vore her på bruket skal no få vere her… sjølv om I ikkje veit alt om det… det er no noko som følgjer med…"

På veggane i den eine stova har han hengt opp gamle greip, børtre og truger. Han har også eit forseggjort skåp frå 1700-talet. Skåpet fann han i uthuset då han kom til bruket, nokon av hans forfedre hadde tydeleg vis ikkje sett pris på skåpet i så stor grad som han gjer: "…det passa vel ikkje inn, då når dei pussa opp her….". Han er ikkje sikker på om det er nokon av hans forfedre som har laga skåpet, eller om det er kjøpt. Desse tinga ser ut til vere med på å skape ein form for kontinuitet mellom han og hans forfedre på bruket. I Børge sitt tilfelle er dette arvegodset også reiskap som forfedrane hans har arbeidd med. Alle desse tinga har ikkje nødvendigvis noko stor økonomisk verdi, men dei har verdi i kraft av å vere frå bruket.

Fotografi av slektningar er også viktig for mine informantar. Dei fleste av dei eg var innom, hadde fotografi av både døde og levande slektningar i stova (sjå F-4). Ein fotograferer hendingar for å kunne dokumentere dei i ettertid, og utan fotografi kunne hendingane vere lettare å gløyme. Fotografia dokumenterer også fortida i den forstand at avdøde forfedre blir ein del av folk si daglege verkelegheit. Fotografi av slektningar ser ut til å ha ei spesiell meining for å uttrykkje minne om slektningar, og ved å henge opp bilete av slektningar og forfedrane i stova, etablerar ein ei slags permanent familiesamling (Boholm 1983:219).

F-4: Fotografi av levande og døde slektningar skaper ei permanent familiesamling
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

Medan fotografi i dag kan bli avfotografert slik at alle kan få "sin del", kan ein ikkje gjere det med anna arvegods. Det vil seie at ein må dele arvegodset mellom arvingane. Eit arveoppgjør er ein krisesituasjon i den forstand at det då kjem fram sterke meiningar om kvar ulikt arvegods "høyrer til" og kven som har rettmessig krav. Med mindre det er gjort ein formell avtale om det, går ikkje vanlege møblar og innbu med i handelen når nokon overtek eit gardsbruk (Bolstad 1995:33). Det vil seie at innbu kjem inn under vanlege arvereglar, der det skal delast likt mellom arvingane. Det kan vere visse meiningar om kvar ulikt arvegods høyrer til. Ein av mine informantar, Ellen (28 år), er ungkone på eit gardsbruk med to bustadhus. Ellen og mannen Ørjan skal flytte inn i gamlehuset på bruket. Bestefaren til Ørjan, som i dag er enkemann, bur i kårenden i samme huset. I tillegg er det også eit nyare hus som foreldra til Ørjan bygde då dei tok over. Før Ellen og mannen skal flytte inn, skal dei restaurere store delar av huset. Det er samla ei rekke eldre ting og arvegods som har vore på gardsbruket i lang tid. Ellen legg vekt på at ho helst ser at arvegodset, som skåp, stolar, bord og liknande, skal: "….vere att i husa…". Ellen gir uttrykk for at dei andre arvingane etter ektemannen sine besteforeldre, det vil seie Ørjan sine tanter, onklar, søskenbar og søsken, "…ikkje skal komme å ta vekk tinga som høyre til på garda…". "…I kan no skjønne det at dei vil ha noko etter foreldra sine, men det er no berre nokon ting som høyre til på ein gard…". Ved eit arveoppgjer kan fleire generasjonar av arvingar ytre ønskje om å få sin del av arven. Dette skal eg drøfte vidare i kapittel åtte.

7.3. Hus som representasjon

Hus vert nytta som eit omgrep av mine informantar i daglegtalen. Hus er først og fremst ei bygning, det vil seie den fysiske konstruksjonen av tre, stein og sement. Samstundes er omgrepet Huset ein representasjon av ein sosial kategori. Når ein av mine informantar, Liv-Marit fortalde om slektningane sine i bygda i kapittel fem, nytta ho omgrepet hus: "…Og så bli det dei på Bønå. Der var det søster hass pappa som budde. Det er det huset som me har vore mest i slekt med her, for å seie det slik då…". Når Liv-Marit her snakkar om "huset", referere ho mest sannsynleg til noko meir enn berre til bygninga. Ho refererer også til den avdøde tanta (FaSi) og hennar barn og barnebarn, også dei som ikkje bur på Bønå lengre. Om Bønå stod tomt, kunne Bønå enno referere til dei som høyrer til der på ein eller annan måte. Huset representerer ei form for "gruppe" av slektningar som vert assosiert med eit Hus eller eit bruk. Huset er noko langt meir enn ei bygning, ein opphaldsstad eller ei gruppe menneske. Huset er også ein representasjon av heile gardsbruket med alt det står for av menneska som til ei kvar tid bur der og kjenner seg knytt til bruket, (potensiell) leveveg, bygningar og jord.

Ein kan og forstå sjølve huset - bygninga - som ein minneberar. Den amerikansk-australske antropologen James J. Fox skriv at det austronesiske huset er eit "memory palace" : "…the house and the house`s physical layout as an oriented structure and as a "memory palace" - a mnemonic cultural design for the remembrance of the past" (Fox 1993:4). Fox tar for seg den romlege organiseringa i dei austronesiske husa og relaterer dette til sosial og rituell praksis hos dei som bur i der.

In the classical art of memory from Roman times to the Renaissance, the house was made to serve as a structure for remembering. An imagined construction - with a succession of entry ways, passages, courtyards and rooms - was used to fix the memory of specific objects. To recall these objects, one had only to journey through this familiar mnemonic space and to "recollect" the memory of the objects that one had purposely stored in a particular place within the house (Fox 1993:141).

Det vil seie at sjølve byggverket, med sine inndelingar i rom for spesielle aktivitetar var skapt for å vekke visse minne. Bourdieu viser også i si analyse av Kabyle-huset at arkitektur og bruk av rom både representerer kjønnsrollene innan huset og relasjonen mellom huset og resten av verda (1990). "Oppe" står i forhold til "nede" som "mann" står i forhold til "kvinne" og "ute" står i forhold til "inne". Det samme gjeld huset og forholdet til universet, som står i forhold til det private:offentlege og kvinne:mann (ibid:275). Eg kan ikkje vise at tilsvarande sosiale eller kosmologiske fenomen er "innebygd" i bustadhusa i Vintervik.

Fram til 1960-talet blei bustadhusa på gardsbruka i Vintervik bygd i samme arkitektoniske stil som "den gamle vintervik-stova". Nokre av husa var delt i to ulike "endar", slik at det kunne bu to familiar i samme huset, i andre hus budde fleire generasjonar saman med delt fellesareal.⁽⁴³⁾ I dag vert ikkje dei nye bustadhusa bygd som vintervik-stova, men fleire av dei gamle husa er tatt godt vare på og vert enno nytta. Ein av mine informantar, Knut (34 år), har tatt vare på det gamle huset på bruket på ein uvanleg måte. I staden for å rive ned gamlehuset, eller gi seg i kast med ei fullstendig restaurering, bygde Knut det inn i det nye huset. Knut seier:

"gamlestauå er innebygd her no, ja… det er inne i veggane her. Herifrå og den inste delen av huset er av gamlestauå. Den var 13 ganger 6 meter, og så bygde me på 4 meter i lengda og 2 i breidda. Det var no av denne gamle vintervik-stova. Du kan no finne den att i heile bygda, du kan no berre sjå på bruka her rundt oss. Ja, så det var ei stove i begge endane, då…og ofte eit lite kammers attåt og eit kjøkken. Og så var det ofte bygd attåt eit lite skjul eller eit bislag, der dei kom inn, og så var det eit loft i begge endane. Det som gjorde at me måtte bygge på såpass mykje som me gjorde, var at me skulle legge til ein gang…".

For Knut er det å ta vare på gamlehuset også ein måte å ta var på historia til bruket og slekta. Eg forstår dette slik at huset, sjølve byggverket, representerer ein form for kontinuitet mellom framtidige generasjonar og forfedrane. Å restaurere gamle hus eller å gjere det som Knut og kona valde å gjere, er ikkje lønnsamt i forhold til verken tid eller økonomi. Det må vere andre verdiar ein er opptatt av å ta vare på.

Eit anna døme på korleis ein tar vare på bygningane på gardsbruka, fann eg i Erlendgarden på garden Eikeset. Georg (79 år) overtok Erlendgarden etter faren på 50-talet. Rett før han tok over i slutten av 1930-åra, hadde faren bygd eit nytt bustadhus på bruket. Då Georg overtok bruket, fekk den yngre broren, Albert, samstundes ein plass som tidlegare var frådelt bruket. Dei to brødrene delte, bokstaveleg talt, det gamle huset i Erlendgarden mellom seg. Georg nyttar i dag sin del av huset som gjestehus der han også har samla ulikt arvegods frå bruket. Den andre halvdelen har Albert sett opp og nyttar det som bustadhus. Dei to brødrene har tatt var på gamlehuset på ulike måtar. Huset er enno ei bygning, vel å merke ei delt bygning, og det vert enno omtala som "gamlehuset".

7.4. Konstruksjon av historie

På eit bruk er det eit eller fleire bygningar, og ikkje minst jord, som er plassert i det konkrete landskapet. Bruket har utan tvil endra seg over tid: jorda er sjeldan den samme, tunet er helst ikkje på samme plass og bygningane er heller ikkje dei samme (gjennom utskifting, sal, deling og liknande). Gardsbruket har med andre ord vore i endring over tid, og endringar foregår kontinuerleg. Likevel blir bruket oppfatta som det samme over tid, og er bærar av det samme bruksnamnet. Eg foreslår at historia til bruket og slekta er ein verdi som er med på å skape identitet og tilknyting til eit gardsbruk.

Personen vert gjennom gardsbruket knytt til eit kollektiv av slektningar, og det fungerer som eit samlingspunkt for også andre enn dei som eig det. Gardsbruket er ein stad ein vitjar i feriar og familiehøgtider. Dette kan også gi seg utslag i at ein føler ein har visse "uskrivne rettigheiter" i bruket. Eit bruk kan slik fungere som eit referansepunkt som blir oppfatta som permanent over tid for eit sett av slektningar. Bruket er eit symbol på sosial kontinuitet gjennom generasjonar, og ved å overlate bruket til ein arving garanterer ein kontinuitet i slektslinja og jorda. Slik vert menneska som fell ifrå erstatta med nye menneske, og ein sikrar kontinuitet i eininga. Utifrå materialet frå Vintervik vil eg argumentere for at mine informantar knyter saman historia til ei slekt og historia til eit bruk, både gjennom bruk av ulike namn, ei forestilling om blodsband, arvegods med affeksjonsverdi, men også gjennom ei aktiv gjenforteljing og konstruksjon av historia. Mine informantar har som oftast ein viss kjennskap til ei form for historie knytt til bruket og slekta. Med "historie til ei slekt" meiner eg ikkje at mine informantar har ei fullstendig oversikt over genealogi og avstamming. Likevel har dei i det minste kjennskap til om bruket har vore "i slekta" over lang tid eller ikkje, dei kjenner til kva bruk eigedommen er delt frå, eller kva bruk som er delt frå gardsbruket. Dei kjenner også til eit utval av personar som har budd på bruket, og hendingar med personar på bruket vert gjenfortalt til nye generasjonar. Informantane mine kjenner som oftast til kven oldeforeldra på bruket var, og kvar dei kom ifrå.

Den britiske filosofen Paul Connerton hevdar at minne⁽⁴⁴⁾ er noko kollektivt og sosialt, og ikkje berre individuelt (1989):

We generally think of memory as an individual faculty. None the less, there are numbers of thinkers who concur in believing that there is some such thing as a collective or social memory. I share that assumption, but tend to diverge over the question as to where this phenomenon, social memory, can be found to be most crucially operative (Connerton 1989:1).

Og:

Concerning memory as such, we may note that our experience of the present very largely depends upon our knowledge of the past. We experience our present world in a context which is causally connected with past events and objects, and hence with reference to events and objects which we are not experiencing when we are experiencing the present (Connerton 1989:2).

Notida vil i følgje Connerton alltid bli forstått i forhold til ei fortolking av fortida og tidlegare hendingar. Særleg er sosialt minne, og bilete av fortida, med på å legitimere dagens sosiale orden (ibid:3). I den grad det er noko som er sosialt minne, vert dette etablert og halde vedlike gjennom rituelle opptredenar (ibid.4). Sosialt minne er noko som Connerton hevdar kan gjelde grupper i vid forstand frå små lokalmiljø (som landsbyar og klubbar) til territorielt store samfunn (som staten eller nasjonen).

Eg vil foreslå å sette opp Huset opp som ei gruppe. Det vil seie dei personane som høyrer til eit bruk sjølv om ingen bur der eller driv det, dei som bur på eit bruk og andre som kjenner seg knytt til det gjennom "fødsel" og "kar du kjem ifrå". For menneska knytt til Huset er sosialt minne noko ein ikkje stiller spørsmål ved, men noko som er med på å etablere og vidareføre ideen om bruket og slekta som ei eining. Dette skjer både gjennom mellom anna transformering av arven og arvegods i "slekta", ei forestilling om ei mytisk fortid og samanknytting av historia til bruket og slekta. Sigurd (73 år) si forteljing kan vere eit døme på korleis bruket og forfedrane vert knytt saman:

Sigurd i Matiasgarden

Matiasgarden er eit relativt stort bruk, som ikkje er i drift som ei sjølvstendig eining i dag. Dagens eigar, Sigurd fortel: "Ja, om I gjeng attende til han tipp-tipp-oldefar, då kom han her på 1750-1760 talet. Ja det vil seie at det var ei enke som hadde garden, og så gifta han seg med henne så han fekk tak i garden. Han var vel noko og tjue og ho var vel ei femti-seksti år. Og når ho døde frå han så gifta han seg opp att med ei ung ei, og med henna så fekk han tre barn. Den eldste heitte Matias, den andre heitte Halbjørg, trur I og den tredje heitte Anna. Anna heitte ho som han gifta seg opp att med når han var kvitt gamlen [latter] det er no stygt å seie det også…. Og så er det no slik at det er så stor aldersforskjell.. då er me komne til 1800, då døde han gamlekaren, og då gjekk det to år før enka gifta seg opp att. Og då gifta ho seg nede i nabogarda her, der som han Roar er i dag. På den tida så var ikkje husa slik som dei er i dag. Dei var i ei klynge nede ved det første tunet der nede.. Utover mot brua og litegranne rundt der var tunet. Og i 1802 gifta ho seg slik at dei blei slått i hop dei to gardane… og så var han og enkemann og gammal og så gjekk det nokre år før han strauk med, og så gifta ho seg opp att.. Då ho gifta seg tredje gongen…så sa ho frå seg garden til eldste sonen, Matias [tippoldefar, FaFaFaFa], og han var fødd i 1790. Og i 1820 så gifta han Matias seg med ei frå Granhaug, ho Marit, og då var det bror henna fekk seg ein plass under garden, der som han Lars bur i dag. Og dei [tippoldeforeldra] fekk tre eller fire barn, men den eldste guten dø, og så det var bror hass, han Ole [oldefar, FaFaFa], og kjeringa som tok over garden her då, og budde der framme i sa klyngetuna... dei var gift i 1849 og dei hadde tre unga.. Eldste sonen heitte Sigurd og andre sonen heitte Matias… og så ha dei ei datter… Han Matias han blei lærar sørafor, men blei sjuk av tuberkulose og så velle han heim att til Vintervik, og dei kom kom heim att i 1894… og då hadde bror hass over, han Sigurd [FaFa], og gamlefolket hadde bygd seg ei kårstaue der som detta uthuset står i dag. For då var utskiftinga for lengst avslutta, og dei hadde starta å flytte husa ut… men jorda hadde dei no mykje på samme plassa som dei har i dag. Og då flytta dei ut, alle utanom dessa to gardane der framme. Og han Sigurd her, det var bestefar min, og han henta kona si uti Erikgarden på Bjerkem… ho kan I no huske, men han bestefar døde før I var fødd. Han far vaks opp som einebarn, og han var nokså flink på skulå og med å drive, og han bynnte med moderne jordbruk allereie i 1912 og utover. Ho mor kom frå Ellinggarden når ho gifta seg i 1912, då. Og då var det han far bynnte på detta hovudhuset her, då. Men så vart det ei farleg tid med na valuta-greia.. for krona hadde berre halv verdi og så sette dei den opp det dobbelte, og då fekk han dobbel skuld. Og han far han reiste til Amerika året etter at I blei født, sida veit I ikkje av anna enn brev og pakker. Det var no meininga at han skulle komme heim att, men så vart det no krigen, då. Så det blei no solgt alt her då, både garden og huset. Men i 1935 då kjøpe eldste broren min liksom att bruket…".

Sigurd har eit imponerande detaljert minne, og som det kjem fram er historia til hans forfedre nært knytt opp til bruket si historie. Med forfedrane sine val, ekteskap og økonomi har bruket vakse og endra seg. Bruket blei slått saman med eit anna når tipp-tippoldemora gifta seg med ein nabo. Tippoldemora som blei tilgift bruket, hadde ein bror som fekk delt frå jord til ein plass frå bruket. Sigurd sin kunnskap er likeins konsentrert rundt bruket som ei eining. Dei tilgifta "formødrene" nemnde han ikkje i like stor grad som mennene. Denne historia er noko som Sigurd ikkje kan ha fått kjennskap til på anna måte enn at han har fått det fortalt av mora, bestemora eller andre slektningar. For mine informantar er det som oftast ikkje mogleg å snakke om historia til bruket utan samstundes å snakke om slektningar. Det er heller ikkje mogleg å snakke om slektningar og forfedre utan å snakke om bruket. Sigurd presenterer notida i lys av historia: fortida legitimerer og forklarar kvifor bygdelandskapet og gardsbruket ser ut som det gjer i dag.

Det sosiale minnet (eller historia) vert i tillegg forsterka gjennom bruk av ulike skriftlege, lokalhistoriske kjelder, eller det Connerton kallar historisk rekonstruksjon. Connerton hevdar at det er nødvendig å skilje sosialt minne frå historisk rekonstruksjon (Connerton 1989:13). Historisk rekonstruksjon er ikkje avhengig av sosialt minne, og det har autoritet i seg sjølv i kraft av å vere historiske fakta. Historiske rekonstruksjonar kan vere nødvendige sjølv om det sosiale minnet om ei særskilt hending har direkte vitneerklæringar. Sjølv om historiske rekonstruksjonar er uavhengig av sosialt minne, kan dei gi retningslinjer og forme minnet til grupper (ibid:14). Dette kan eg sjå tydeleg hos mine informantar sin bruk av mellom anna lokalhistorisk litteratur. Mine informantar er opptatt av dei historiske rekonstruksjonane, og er i ulike samanhengar opptatt av å gjenskape historiske hendingar og "fakta". Dei fleste av mine informantar hadde lest i slektsboka "Gard og Slekt", og mange hadde den liggjande framme sjølv når eg kom innom utan å seie ifrå. I tillegg blei boka ofte brukt aktivt av mine informantar under intervju. Dei refererte gjerne til slektsboka, og utifrå det eg forstod representerte boka ein form for "fasit" på historia til bruket og slekta: ".. du kan no finne det ut om du les i slektsboka…". Ein av årsakene til at slektsbøker av denne typen er mogleg å skrive er nettopp at det i Noreg har vore praksis at gardsbruka blir overført frå foreldre til barn i generasjonar. Slik har det vore ei kopling mellom slektskap og eigedom over eit tidsspenn.

Slektsbøker vert gjerne nytta til å løyse opp i spørsmål når det gjeld kvar nokon av forfedrane "er ifrå" ved ulike sosiale samanhengar. Historiske rekonstruksjonar (lokalhistorisk litteratur og gamle skjøte) vert også nytta når det vert spørsmål om rettigheiter og plikter i inn- og utmark, grensegangar og tildeling av fellingskvoter ved jakta mellom dei ulike gardane eller bruka. Det er ikkje nok å hevde at ein kjenner til korleis ting "var" eller "er", ein må forsterke minnet gjennom historiske rekonstruksjonar. Historiske rekonstruksjonar kan også kritiserast for å vere "feil". Sigurd uttrykker misnøye med at forfattaren si politiske forankring kjem alt for tydeleg fram når forfattaren skriv om dei ulike gardsbruka i boka "Gard og Slekt". Som ein representant for den eldste generasjonen i bygda ser han på det som eit problem for framtidige generasjonar: dei vil etter kvart tru at denne versjonen av historia er ei objektiv sanning.

7.5. Kva er "historie"?

Ein del av dei døma eg har lagt fram er frå bruk med det mine informantar vil oppfatte som ei relativt lang historie. På den andre sida er det ikkje nødvendig å vise til ei historie som mellom anna Matiasgarden og Erikgarden har, for å rekne eit gardsbruk for å vere eit slektsbruk. I staden for ei rekke av forfedre, kan andre element leggast vekt på. Dette kjem fram i det neste dømet:

Steinar på Nedrebø

Steinar (42 år) overtok bruket Nedrebø frå faren for om lag 17 år sidan. Foreldra bur enno på bruket. Bruket er relativt relativt stort, og Steinar er i dag bonde på heiltid. Han og kona har fire barn. Steinar fortel: "..Detta her er den Gjermundgarden inne i Vintervik, og der var det fødd to brødre, han bestefar og bror hans. Han bestefar var eldst, å så vart dei spurt om korleis dei skulle gjere det. Og han [bestefar] fekk velje om han velle ta over heimgarden eller om han velle flytte hit å dyrke opp detta… det var rundt 1920… Og då delte dei Gjermundgarden mellom seg, både med skyld og utmark og innmark og slikt. Og så valgte han bestefar å flytte hit å bygge frå nyå. Det var vel noko som var dyrka opp.. men du kan seie at det er tredje generasjonen på bruket her i dag…". Etter eit par år la Steinar om drifta på bruket. "…Det er store oppgåve I har møtt her i ettertid.. og det har vore tungt…". "…og ei investering og eit stort trøkk. Men kvar ein einaste generasjon må ta eit slikt løft for å bygge opp garden og halde den ved like og på eit visst nivå. Så far min bygde nytt fjøs, og bestefar min bygde nytt fjøs og nytt hus, og no kom I med nytt fjøs og nytt hus også…".

Steinar ser for seg at bruket skal bli overtatt av eit av barna. "…I tok for meg eldstejenta og gutungen ein gong, og fortalte dei kva dei allereie hadde fått med seg som ei arv og ein vidare forpliktelse i livet… Ja, for det synes I at det er. Sjølv i ein søskenflokk, sjølv mine søsken som er yngre eller eldre enn me, dei følger no med, korleis det skal gå med meg, og har heile tida eit vakent blikk på korleis det er her heime og korleis me greie oss. Og heile tida korleis det går økonomisk og korleis det går med meg og korleis det går i jordbruket…. Dei har ei tilknyting og eit rotfeste her, og eit visst ansvar her også, at dette her går vidare slik at heimen deira består. Og det trur I at ungane mine også vil oppleve, det prøvde I å fortelle dei, at det er viktig å ha eit rotfeste og detta her, at dei er så gamle no at dei har fått eit rotfeste, at detta her vil vere heimen dåkkå… ". "Det ligg mykje følelsa bak her altså. Berre tenk på korleis I her blitt fortalt korleis han bestefar dreiv å dyrka jorda her med hakke og spade… og dreiv å kjaurte vinters dag med hest og slede.. og tippa stein utfor bakkane. Så det ligg lite granne meir bak når du driv å pløgje opp jorda di og sår om våren.. og du ser at det gror rundt deg. Så det er ein god følelse fordi at det gror og spira rundt deg, ikkje berre fordi du he behandla jorda di, men det er dine forfedre som he skapt, eller lagt til rette for dette då…". "..du tenke no litt på det og legg no både følelsa.. og slikt bak.. vell no I påstå…".

På Nedrebø er det tre generasjonar i samme linje som har eigd bruket. Kjennskap til dei forfedrane som braut opp jorda kan også gjere at personar har sterke kjensler for Huset. Det er ingen tvil om at Steinar kjenner ei tilknyting. Forfedrane sitt slit konstruerer for Steinar, hans søsken og barn, ei anna form for historie. Dette er også ei arv som må takast vare på av kommande generasjonar og ikkje "gå ut av slekta". Steinar legg vekt på å fortelje barna kva slags arv og vidare plikt dei har fått med seg. Dette har truleg også blitt fortalt til Steinar og hans søsken av hans foreldre og besteforeldre (og kanskje også naboar). Ein anna informant, Tommy (35 år), er odelsson på bruket som besteforeldra hans kjøpte og "..braut opp…". Tommy kan hugse at då han var yngre og eldre naboar kom bort til han og skrytte av bestefaren hans: "..som hadde dyrka opp heile bruket aleine…". Det vil seie at eigaren og hans etterkommarar kan kjenne seg like forplikta til å sikre kontinuitet på bruk med ei "kort" historie.

For Steinar er Nedrebø utan tvil eit slektsbruk, og hans forteljing er interessant i forhold til Halgeir si forteljing. Halgeir legg mindre vekt på slekta si historie på bruket enn det Steinar gjer. Halgeir gir ikkje uttrykk for noko moralsk ansvar overfor forfedrane. Sjølv om Halgeir ikkje vil kalle Brauten eit slektsbruk, er han likevel opptatt av det han reknar som verdiar i bruket som er viktig å halde på. Dette er særleg verdiar som er knytt til fritid og rekreasjon: seterbua (hytta), jakt- og fiskerettigheiter. Steinar er også tredje generasjon eigar, men bruket Nedrebø var også i hans forfedre sitt eige før det blei delt frå som eit eige bruk. I forhold til Brauten var ikkje Nedrebø frådelt som ein husmannsplass, men som "halve Gjermundgarden" til ein av sønene på bruket. Kan forestillinga om eit slektsbruk, som eg har nemnd, vere knytt til forestillingar kring relasjonen mellom storbonden og husmannen? Omgrepet "slektsbruk" ser ut til å både vere knytt til at bruket har vore ei viss tid "i slekta" og til storleik og kulturell kapital i det tradisjonelle bondesamfunnet eg grovt har skissert opp i kapittel tre. Husmennene stod historisk i eit underordna forhold til jordeigarane, men i dag er ikkje dette lenger eit skilje. Det må i så fall vere minnet om skiljet ein forheld seg til.

7.6. Seremoniell historiekonstruksjon

Connerton er særleg opptatt av at "commemorative ceremonies", eller ærande og minnebærande seremoniar, er med på å forsterke det sosiale minnet. Visse sider ved ritualet si form, mellom anna den repeterande og uforanderlege karakteren ved rituala er spesielt godt egna som reiskap for å minne (Connerton 1989). Han går så langt som til å seie at i den grad det er noko som er sosialt minne, så er dette til stade ved slike seremoniar (ibid:71).

Thus we may say that our experience of the present largely depends upon our knowledge of the past, and that our images of the past commonly serve to legitimate a present social order. And yet these points, though true, are as they stand insufficient when put. For images of the past and recollected knowledge of the past, I want to argue, are conveyed and sustained by (more or less ritual) performances (Connerton 1989:4).

Slike ritual er ekspressive meir enn dei er instrumentelle (ibid:44). Seremoniane har ein tendens til å foregå til visse tider og på visse stader, og gjerne er formaliserte, stereotype og repeterande. Effekten ved seremonien er ikkje avgrensa til den rituelle hendinga. Den rituelle effekten markerer gjerne byrjing og slutt, og ein kontinuitet med fortida. Både på individuelt og kollektivt plan vil rituala gi meining til deltakarane sine liv, og knyter saman fortid, notid og framtid (ibid:45). Connerton viser mellom anna til korleis dei jødiske religiøse høgtidene er med på å halde historia ved like, og gi legitimitet til staten, i det israelske samfunnet (ibid:46). Det som blir hugsa eller minna ved slike seremoniar er eit samfunn eller ei gruppe sin identitet, fortalt gjennom eit "master narrative".

Sidan eg argumenterer for at "slekta" eller Huset er gruppa eller ei form for sosial organisering, knytt til eit gardsbruk mellom anna gjennom blod, tilgifte og namn, vert "slekta" feira ved ulike ritual. I eit bygdemiljø vert gjerne gardsbruket senter for ulike ritual og feiringar. Noko som kan vere ei helt utilsikta følgje av at mange av innbyggjarane har tilknyting og "kjem frå" eit gardsbruk, anten gjennom sin eigen oppvekst, gjennom foreldre, besteforeldre, tanter og onklar eller søsken. Slike ritual vert viktige for å vedlikehalde det sosiale minnet eller historia om slekta og bruket. Ulike ritual og feiringar vil også vere med på å forsterke det sosiale minnet eller historia for dei som ikkje bur på bruket lengre. For dei som er knytt til eit gardsbruk gjennom "fødsel" eller "kar du kjem ifrå" er gjerne gardsbruket ein stad ein har sine barndomsminne ifrå. I barndomsheimen bur gjerne foreldra og kanskje besteforeldra. I kapittel fem nemnde eg at det i Boholm si studie frå Sverige kom fram at både kontakt, barndomsminne og samlingar eller seremoniar er avgjerande med omsyn til kven den enkelte reknar som ein slektning (Boholm 1983:119). Særleg kom dette fram i det som Synnøve ga uttrykk for. Å bli invitert til ulike familiesamlingar var for henne ei stadfesting av kven som rekna ho som ein slektning eller ikkje. Eg vil hevde at ulike samlingar, frå søndagsmiddagar og uformelle fødselsdagar til bryllaup, er avgjerande for å skape og vedlikehalde sosial samhandling. Ein vil også etablere barndomsminne for dei oppveksande generasjonane og legge grunnlag for kven dei vil rekne som slektningar i vaksen alder. Samlingar kan også vere avgjerande for kontakten til bruket eller Huset, og eg vil hevde at samlingar og seremoniar er avgjerande for å skape og vedlikehalde tilknyting til eit Hus og eit kollektiv av slektningar.

Connerton deler dei minnebærande seremoniane inn i to kategoriar: dei rituala som markerer individuelle livskriser eller overgangar, og dei rituala som følgjer årssyklusen eller kalenderen (Connerton 1989:44). Livssyklusritual er knytt til overgangsfasane i eit menneske sitt liv, som til dømes dåp, konfirmasjon, bryllaup og gravferd. Som eit døme vil eg ta for meg bryllaup (sjå F-5). I Vintervik er det mest vanleg med kyrkjebryllaup. Ved den kyrkjelege seremonien kan alle som vil vere til stade, men folk som ikkje er invitert til bryllaupet sit som oftast på galleriet eller lengst bak i kyrkjerommet. Tradisjonelt skal bryllaupet arrangerast på heimstaden til bruda, og betalt av bruda sine foreldre, men i dei seinare åra har dette endra seg. Brudeparet betaler gjerne bryllaupet sjølv, eller så deler foreldra til begge partar på utgiftene. Nokon vel eit mindre arrangement der den næraste familien til bruda og brudgommen vert inviterte, medan andre vel eit større arrangement med opp til 100-150 gjestar. Både ungdomshuset og Kroa vert nytta ved slike arrangement. Eg deltok ikkje i noko bryllaup under feltarbeidet, men for nokre år sidan var eg gjest i eit bryllaup til ei gammal klassevenninne busett i Vintervik. Både bruda og brudgommen var oppvaksne i Vintervik, og slekt og venner hadde komme frå heile landet i høve festen. Vigsla blei halden i kyrkja i bygda, og bryllaupsfesten med middag og kaffi blei halden på ungdomshuset i bygda. Brudeparet blei etter vigsla frakta i hestevogn til ungdomshuset, medan musikarar og resten av bryllaupsføljet kom etter (det var dottera til svigerinna til bruda si søster (SiHuSiDa) som spela, saman med bruda sitt eine søskenbarn (FaSiDa)). Ved middagen var familiane til brudeparet invitert, det vil seie foreldre, søsken og deira ektefelle. I tillegg var besteforeldre, tanter og onklar (også tilgifta), søskenbarn og deira ektefelle, eit par gamletanter, gamleonklar, eit par av foreldra sine søskenbarn og fleire venner av brudeparet var også invitert (deriblant meg). Til middag blei det servert hjort skoten av brudgommen sin far. Mødre til venninner av bruda hjelpte til med matlaging og servering. Dei samme hjelpte også til ved servering av kaffi og kaker. Mødrene, søstrene og tantene til brudeparet gav sine bidrag med bakverk. Til kaffi kom det fleire av vennene til brudeparet. Alle gjestane fekk også nattmat, og ved nattmaten var det svigerinna til bruda si søster som hjelpte til med førebuing og servering.

F-5: Bryllaup er eit av dei rituala som etablerer og held vedlike sosialt minne
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

Dei kalendriske rituala som mellom anna fødselsdagar og julefeiring, følgjer årssyklusen eller kalenderen og gjentek seg kvart år, til dømes fødselsdagar og dei kyrkjelege høgtidene. Av dei kalendriske rituala som følgjer kyrkjeåret er det særleg jula som er den store familiehøgtida med julemiddagar, kaffiselskap, julegjestar og gåveutveksling mellom slektningar som søsken, tanter, onklar, søskenbarn og vennar. Barn som har flytta frå barndomsheimen kjem gjerne for å feire julehøgtida med sine foreldre og besteforeldre. Cecilie (jamfør kapittel fem) seier mellom anna om jula: ".. søskena hass Jørgen har no vore der inne med foreldra sine mestå kvar julafta, alle sammen. Me har vore for oss sjølv her etter at me fekk vårt eige hus, då. Me bur så nære at me kan ete middag kvar for oss, seier no I. Og så drikk me kaffi der då.. Gåvene gjer me frå oss her, så slepp me å dra dei att og fram, då… det fungera bra. Ho mamma og han pappa har vore her ein gong… Ho Kjersti og Ståle [Si, SiHu] har vore der i alle år, men no i fjor så var dei nede med seg sjølv. Så ho mamma og han pappa fer no komme hit eller dit, eller så er dei for seg sjølv og kjem etterpå. Når ein har fjøs slik som han pappa og han Jørgen og han Ståle, dei har heilt forskjellige fjøstide… så å samle dei er ikkje råd…". Julekvelden og juledagane er sentrale for å samle det som ver oppfatta som den næraste familien. Dei andre kristne høgtidene er langt mindre ritualisert, men påske og pinse er like fullt eit potensiale for å etablere og vedlikehalde kontakt mellom slektningar. Det er vanleg at utflytta slektningar kjem på besøk for å gå på fjelltur, nytte tilgang til hytte, og for rekreasjon.

Dei ulike rituala eller samlingane gir eit høve for "slektningar" (både gjennom fødsel og gjennom tilgifte) til å vere sosiale, etablere og vedlikehalde kontakt. Dei ulike rituelle samankomstene viser også "slektskap" sin moralske meining: det er forventningar om at ein skal bli bedt, komme, gi ei "helsing" til dømes i form av ei gåve, kort, blomster eller ein telefonsamtale. Ein av hovudaktivitetane i dei fleste av rituala eg har nemnd er maten og måltidet. Maten kan vere laga av slektningar i fellesskap. Det er viktig for slektningar "å hjelpe til" ved ulike arrangement. Her er det ei viss form for resiprositet som opprettheld det moralske forholdet mellom personar. "Å hjelpe til" er ein måte å vise at personen meiner noko for deg. I tillegg til måltidet og hjelpa er samtalane ein viktig aktivitet. Samtalane kan gjerne vere knytt til andre felles slektningar (yngre og eldre), og informasjon om desse. I tillegg snakkar ein om avdøde slektningar og "gamle dagar". Dei eldre blir gitt eit høve, og eit forum, der dei kan dvele ved fortida, både til andre eldre slektningar og til yngre slektningar. Samlingar vert også dokumenterte gjennom fotografi. Fotografia er både ei dokumentering av hendinga, og noko ein kan gjenskape hendinga gjennom. Boholm skriv mellom anna at ulike samankomster synleggjer den sosiale kontinuiteten på ein svært direkte måte (1983:213). Eldre personar får eit synleg bevis på at det sosiale livet (gjennom deira etterkommarar) vil fortsette etter at dei er borte. For dei yngste deltakarane vert det etablert barndomsminne, noko som vil seie at foreldra legg grunnlag for deira barn si kontakt med slektningar. I tillegg legg også folk ned store mengder av tid og krefter ned i dei ulike arrangementa. Mykje energi blir ikkje minst lagt ned i å arrangere såkalla slektsstemne, som har vore populært dei siste åra. Slektsstemne er eit arrangement som samlar alle etterkommarane etter ein definert "stamfar" eller ei "stammor". Slektsstemne kan foregå over fleire dagar, der ein også gjerne besøker stader som blir oppfatta som viktige for "stamfaren" eller "stammora". Slektsstemne kan omfatte fleire hundre personar, og folk kan komme frå alle kantar av landet. Av og til dukkar det opp nokre amerikanske slektningar på jakt etter sine "røter".

I tillegg til å snakke om slekta og "om gamle dagar" når ein møter slektningar, snakkar ein også gjerne om "kva ein gjer på", det vil seie arbeid eller studiar. Bønder, særleg menn, vil snakke om drifta og nyinvestering av maskiner. I tillegg er nok kanskje personlege bragder under jakta viktige samtaleemne. Det er nemleg ikkje alle minnebærande ritual som har måltidet og festen i sentrum. Jakt er også eit viktig ritual for mange. Nokre veker i september og oktober kvart år er småvilt-, hjorte- og rådyrjakta ei årviss og kjærkommen hending for mange av grunneigarane i Vintervik. Dette er utan tvil eit maskulint rituale: jakta foregår i eit nærast reint mannsmiljø der opplevinga av landskapet og kontroll over naturen står sentralt. Nokon vel å jakte saman med andre i jaktlaget, andre vel å jakte aleine. Mellom anna legg Børge på at dette er ei oppleving han ikkje vil vere forutan. Han ser på jaktrettigheiter som ein ressurs han vil utnytte når han sjølv har høve til det og vil ikkje vere avhengig av at andre grunneigarar skal avgjere når han skal gå på jakt. Ein anna informant, Tommy (35 år), legg vekt på at det er opplevinga og spenninga som kanskje er det viktigaste byttet. Spenninga med å få auge på dyret i landskapet, og om han klarer å felle dyret. Matauk er ikkje det viktigaste for Tommy, sjølv om han likar kjøtet. Samstundes er det for han eit fellesskap: jakta må planleggjast og gjennomførast saman med dei andre i jaktlaget, dyreskrotten må behandlast og kjøtet blir vidareforedla. Jakt er for mange grunneigarar (og andre bygdefolk) svært viktig som rekreasjon.

7.7. Oppsummering

Slektsbruket uttrykker visse slektsband gjennom å vere ein forfedrestad. Slektsbruket er viktig både for ein person si oppfatning av seg sjølv (identitet) og i forhold til andre slektningar (tilknyting). Eg har i dette kapittelet drøfta ulike aspekt ved kva som gjer eit gardsbruk til eit slektsbruk. Gardsbruk må vekse og opparbeide seg ei historie for at det skal vere eit slektsbruk. Eit gardsbruk blir eit slektsbruk gjennom at det vert noko meir enn den fysiske og materielle staden. Huset er på den eine sida ein "død" ting, og på den andre sida eit rom for å vere sosial, forme identitet og ei kjensle av "å høyre til" (de Haan 1994:9). Lik slektningar skaper menneske sitt moralske rom, er Hus også ei moralsk eining i kraft av personar sitt ansvar overfor forfedrane. Kontinuiteten i slektsbruket vert definert i slektstermar gjennom at menneska, forfedrane og bruket ikkje så lett kan skiljast frå kvarandre. Den vert synleggjort gjennom slektsrelasjonar. Personar sin identitet og tilknyting til Huset blir objektivert i mellom anna namn, arvegods, fotografi, minne, affeksjonsverdi, rituelle samlingar, bygningar og eigedom. Kontinuitet i gardsbruket kan bli forstått som eit mogleg kompenserande og nostalgisk prosjekt i ei tid då kjeldene til identitet og kontinuitet vert utfordra.

8 Hus og moralsk jord

Eigedomsrett i jord er knytt til dei grunnleggjande sosiale einingane i eit bruksbasert bygdesamfunn, og er ein viktig del av det å reprodusere eit Hus. Ideelt sett skal ikkje gardsbruk eller jordeigedommar delast. Jord skal helst ikkje skiljast frå Huset, symbolet på kontinuiteten i familieeininga. Jord er ikkje kva som helst slags jord, men jord som høyrer til eit visst Hus. Distribusjon av jord er ikkje distribusjon av noko reint "materielt", men noko som og har symbolsk og emosjonell verdi for dei som er knytt til Huset. I dette kapittelet skal eg drøfte Huset både som ei form for sosial organisering og som ein moralsk jordeigedom. Eg skal vise korleis jord vert distribuert og halden "i slekta", og eksemplifisere dette gjennom korleis folk bur og distribuerer tomter og jord mellom gardsbruka.

8.1. Det er noko med det med jord, altså…

Eit gardsbruk er, i tillegg til å vere bygningar og tun, også den konkrete jordeigedommen. Jord er driftsgrunnlag for produksjon, og jordbruksareal rekna ut etter skyld er utgangspunkt for kvart gardsbruk sin del av rettigheitene og pliktene på garden (jamfør kapittel to). På den andre sida er jord også moralsk forpliktande i den forstand at det er jorda til forfedrane. Eg har allereie nemnd at hos merina på Madagaskar det at jorda er forfedrane si synleggjort ved at ein plasserer gravene på jordeigedommen (Bloch 1984). Forholdet mellom landskap, menneske og deira forfedre kan forstås endå meir fundamentalt, noko ein finn fleire døme i den antropologiske litteraturen. Eit godt døme kan vere den britiske antropologen Howard Morphy sitt arbeid om dei urinfødde australiarane (til dømes 1995). Her skriv Morphy mellom anna korleis den fysiske formasjonen av sjølve landskapet er eit resultat av forfedrane sine handlingar. Forfedrane vandra i draumetida frå stad til stad og etterlot seg bevis på sin eksistens gjennom forma på topografien (ibid:187). Slik vil landskapet vere fullt av minne om andre menneske. Forfedrane er knytt til stader i landskapet og vert eit tidlaust referansepunkt, dei har blitt fryst i handlingane sine og slik har handlingane blitt tidlause. I Yolngu sine termar er stad mykje viktigare enn tid. Yolnug si orientering og handling i landskapet er også eit produkt av slektskap. Slektskap og landskap er knytt saman i ein prosess av fleire implikasjonar: gjennom ei individuell identifisering med landskapet (gjennom besøk på staden medan personen er i live, eller gjennom assosiasjonar med forfedre), og gjennom personnamn som kjem frå landskapet (og gir konnotasjonar til slektskap) (ibid:201).

I Vintervik blir jorda forfedrane si jord gjennom det arbeidet og slitet dei har lagt ned. Forfedrane har forma landskapet gjennom sine handlingar, jorda har endra seg gjennom forfedrane sine val. Eg har tidlegare nemnd at mine informantar helst ser at livsarvingar skal overta gardsbruket, og i praksis viser det seg også at dagens eigarar stort sett var livsarvingar sjølv då dei tok over (jamfør kapittel fire og seks). Det ser ut til mine informantar reknar med at ein person som er oppvaksen på eit gardsbruk får internalisert visse verdiar og normer om "korleis ting skal vere", kva som er eit godt drive gardsbruk eller kva som er eit godt jordsmonn. Gjennom arbeid og erfaring med jorda vil ein person vere meir skikka til å overta eit gardsbruk enn ein person som ikkje har liknande erfaring. Samstundes vil ein person gjennom kontakt med eldre personar som foreldre, besteforeldre, tanter og onklar, få fortalt og overført kunnskap og erfaring. Slik får ein person ei forståing av landskapet og jorda på eit gardsbruk gjennom både gjennom direkte og overført erfaring. Dette kjem ikkje minst fram i samtalen med Steinar på Nedrebø (jamfør kapittel sju). For Steinar er jorda på gardsbruket klart ei moralsk jord. Jorda blir for Steinar, og andre som kjenner ei tilknyting til eit gardsbruk eller ein stad, ein del av det moralske rommet. Det moralske rommet er med på å gjere landskapet i bygda til eit visst ikkje-objektivt landskap (Bauman 1993, jamfør kapittel to). Her kan ein trekke ei linje til den norske filosofen Jacob Meløe sin påstand om at mennesket er skapar av staden eller landskapet gjennom sin aktivitet i landskapet (1990). Meløe hevdar at ein person si oppfatning av verkelegheita og oppfatning av det romlege landskapet kjem gjennom personen sine daglege aktivitetar. Han viser med døme frå Nordland korleis dei "to landskapa" blir skapt av fiskarar og reinsamar sin ulike aktivitet og bruk av landskapet. Utan fiske langs kysten og eit behov for ei hamn til å legge båten inntil, hadde ein ikkje noko konsept om kva ei "hamn" er. Og utan fiskaren sine evner og lokalkunnskap, kunne ein ikkje kjenne igjen ei naturleg hamn. Kunstige hamner er oppbygde for å ta imot større båtar eller ferjer, medan den naturlege hamna er ein del av landskapet. Det same gjeld for reinssamane si oppfatning av "jassa", som ikkje kan kjennast igjen utan reindrivaren sine evner og kunnskap (ibid:68). "Jassa" er ein snøflekk som ligg heile året, og som gir eit spesielt grøderikt beite på grunn av det jamne tilsiget med vatn frå snøsmeltinga.

Likeins vil ein bonde ha ein anna oppfatning av landskapet enn ein som ikkje er bonde. Kunnskap om landskapet får ein gjennom å arbeide med det og i det. ⁽⁴⁵⁾ I tillegg forheld ein seg også til landskapet gjennom at ein gjer seg nytte av det: ein lærer kva jord som har godt jordsmonn og kva jord som har dårleg jordsmonn. Ein tur i skogen med ein bonde kan illustrere dette: antropologen vil legge merke til at landskapet er vakkert, "trolsk", bratt og tungt å gå i, medan bonden vil legge merke til at nokon av trea kanskje må hoggast, at dei har stått alt for lenge og har rotna innanifrå, og at det er greiner som må plukkast opp. Denne kunnskapen, både gjennom direkte erfaring og overført erfaring, gjer at ein person som er oppvaksen på eit gardsbruk skiljer seg frå ein person som ikkje er oppvaksen på eit gardsbruk i verdiar, normer og fortolking av landskapet. Aktivitet skaper sosiale landskap, liksom kjennskap til menneska skaper sosialt rom. Dette kan vere eit problem for eigarane av dei bruka som ikkje er i drift: dei fleste ser for seg at eit av barnebarna kanskje vert interessert i å drive med landbruk og å drive gardsbruket. Dilemmaet blir då korleis ein skal få sine barnebarn interessert i å drive eit bruk som ikkje er i drift der desse barnebarna ikkje får vere med på drifta. Dei vil ikkje få erfaring med arbeid i og med landskapet, slik som kanskje foreldra eller besteforeldra har hatt. Det viser seg også at bruk som har stått tomme ein generasjon blir seld mellom anna som tilleggsjord til naboar. I materialet frå Vintervik vert tilknytinga til gardsbruk "uttynna" når det ikkje er kontakt mellom arvlatar og dei potensielle arvingane, eller mellom arvingane og Huset som sosial og materiell eining.

Arbeidet med og i landskapet får også utslag i at eigarane av dei enkelte gardsbruka kan ha eigne namn på ulike delar av jordeigedommen. Dette kan vere namn som refererer til korleis landskapet ser ut eller jordsmonnet er, som "storbakken", "dalen", "flætbakken" eller "klengrå" (kringle; refererer til formasjonen på elveleia). Andre namn kan komme av visse hendingar som har skjedd på staden. Slike hendingar kan ha skjedd for fleire generasjonar sidan, men namna kan bli nytta fram til i dag. Mellom anna har ein del av elva fått namnet "Trondshjelet". Etter sagnet skulle ein mann med namn Trond ha ridd utfor elva og mista livet på den staden for lang tid tilbake. Hendingane treng ikkje vere av noko stor historisk verdi. Ein husmannsplass, som ikkje eksisterer som noko eining i dag, fekk namnet "Sjørsletta". Namnet kom frå at seterjentene slo ned mjølk der når dei kom frå setra med mjølkespannet. I dag er "Sjørsletta" ein del av eit anna bruk, og namnet vert enno nytta. Namna på dei ulike delane av jordeigedommen kan verte nytta når gardbrukaren skal lokalisere arbeidsoppgåver på eigedommen, sjølv om yngre bønder i mindre grad kjenner til dei ulike namna. Bønder fører i dag loggbok (dagbok) over kva slags arbeidsoppgåver dei gjer, til kva tid og på kva del av eigedommen. Ein informant trudde at dette kunne føre til at namn på eigedommen kunne komme til nytte igjen. Namn på delar av landskapet er med på å gi ein annan dimensjon til det fysiske landskapet, som eit ikkje-objektivt landskap.

8.2. Hus(hald) og busetjing

Forståinga av landskapet og jorda har også noko å seie for korleis folk busett seg i det. Eg vil i det følgjande ta for meg korleis dei som bur i eit Hus, bondehushaldet, busett seg. Hushaldet står i antropologien for dei meir økonomiske, arbeidsmessige og bustadsmessige aspekta ved familielivet (Gullestad 1984:38). Ei rekke antropologar har drøfta korleis ein kan skilje mellom familien og hushaldet sine ulike funksjonar (Holy 1996:57 og Rudie 1984:142). Goody definerer mellom anna familien sin funksjon som reproduksjon og hushaldet sin funksjon som produksjon. Med produksjon meiner han nærare både produksjon, distribusjon, vidareforedling og konsum av mat (Goody 1958:56). Rudie argumenterer for at hushaldet er eit arbeidsfellesskap der nokon personar tar på seg ansvaret for andre personar, noko som ho meiner er universelle kjenneteikn (Rudie 1984:160). Gullestad identifiserer dei sentrale dimensjonane i eit hushald som felles bustad, felles produksjon, felles førebuing av mat og måltid, felles budsjett og omsorg for barn og hjelpelause (Gullestad 1984:42). Desse dimensjonane er ikkje uproblematiske. Bondehushaldet er ikkje lenger ei produksjonseining som produserer for eige konsum uavhengig av andre eksterne faktorar. Bøndene i Vintervik er i dag avhengig av at marknaden vil ha varene dei produserer og er villig til å betale ein viss pris. Først av dette kan dei ta ut inntekt til livsopphald, vedlikehalde driftsutstyret og betale på lån til driftsutstyret. I mitt materiale er det, som eg har vist, ei hovudvekt av bruk der ein eller fleire i eit hushald har inntektsgjevande arbeid ved sidan av drifta, og ein del av bruka har ikkje drift i det heile. Likevel kan ein kanskje vere einig i at eit hushald ideelt sett er ein kjernefamilie som lever og bur saman i ei eigen bustad, har felles økonomi og minst eit felles måltid om dagen.

Fleire antropologar har vore opptatt av å identifisere dei ulike fasane i hushaldet sin utviklingssyklus (mellom anna bidragsytarane i Goody 1958). Den britiske antropologen Meyer Fortes identifiserte fasane som ekspansjons-, utflyttings- og erstatningsfase (Fortes 1958:5). I norsk samanheng er det særleg Gullestad som identifiserer dynamikken i familiebaserte hushaldningsgrupper, og ho supplerer Fortes sine stadium med etableringsfasen (Gullestad 1984:53). I etableringsfasen vil dei nygifte etablere seg i eit eige hus(hald). På gardsbruket busett dei seg anten i hovudhuset eller bygger nytt hus, medan den eldre generasjonen vil busette seg i kårhuset. Kår oppstår i tilknyting til overdraging av eigedom, og går ut på at arvlatar eller seljar sikrar seg visse ytingar frå arvingen eller kjøparen til sitt og ektefella sitt underhald så lenge dei lever (Bolstad 1995:18). Tidlegare hadde ein skriftlege kårkontrakter som definerte kva slags ytingar kårfolket skulle ha, og dette var ytingar som burett, mat, ved og innbu. I Vintervik har det tradisjonelt vore vanleg å ha ein eigen del av huset på gardsbruket eller eit eige hus på gardsbruket til arvlatar. I dag utgjer kåret stort sett burett på gardsbruket i resten av levetida for arvlatar og hans eller hennar si ektefelle. I ekspansjonsfasen vil dei nyetablerte (ideelt sett) få barn. Med tida vil dei så komme i utflyttingsfasen og barna giftar seg og/eller flyttar ut. Flesteparten av bruka i Vintervik er så små at ein berre i nødsfall kan vedlikehalde meir enn ein familie med små barn. Barna får i dei fleste tilfella ikkje større ansvar og arbeidsbyrde ettersom dei veks til, slik at foreldra kan redusere sin arbeidsinnsats etterkvart. Ein er derimot avhengig av at ungdommane reiser ut og tar utdanning eller forsørgjer seg sjølv. Dette kan også stå i ei motsetning til odelslova der den eldste i ein søskenflokk har best odelsrett (eg har tidlegare påpeikt "strukturelle problem ved odelslova" i kapittel seks). Den eldste i ein søskenflokk flyttar helst først ut av foreldreheimen, medan yngre søsken gjerne blir verande heime på bruket lengre. I Vintervik er det, som eg har vist, også ein stor del av dei yngre søskena som tar over bruk. I erstatningsfasen vil gardsbruket verte overteke av eit av barna. Arvlatar flyttar til kårhuset når det nye (ekte)paret erstattar dei som eigarar av gardsbruket. Etablering, ekspansjon, utflytting og erstatning er dei ideelle stadia ved bondehushaldet og rekrutteringa til gardsbruk, og representerer alle ulike kritiske fasar. Mellom anna er tidspunktet for viktige hendingar som fødsel av det første barnet og erstatning av det eldre ekteparet begge kritiske og usikre periodar.

Modellen som Fortes (og Gullestad) sett opp, forutsett at dei hushalda som er unge i dag med tida blir som dei eldre hushalda er i dag. Dette er ikkje tilfelle i praksis. Eg tar i figur 8.2.1. utgangspunkt i dei ulike gardsbruka på garden Furuset for å illustrere dei store skilnadene på dei enkelte gardsbruka. Dei 12 gardsbruka på Furuset er mellom 20 og 250 mål dyrka mark. Eitt av bruka er heiltidsbruk der begge ektefellane er involvert i drifta, tre av bruka er ikkje i drift som sjølvstendige einingar, medan resten er kombinasjonsbruk med ei eller fleire inntekter utanom bruket. Ein kan sjå at det er store variasjonar på antal bebuarar i dei enkelte husa på bruka. Det varierer også i kva grad ein følgjer idealmønsteret eg har skissert.

Figur 8.2.1. Husa og bebuarane på gardsbruka på garden Furuset⁽⁴⁶⁾

Bruk 1	Bruk 2	Bruk 3
Bruk 4	Bruk 5	Bruk 6
Bruk 7	Bruk 8	Bruk 9
Bruk 10	Bruk 11	Bruk 12

Teiknforklaring:

, : Permanent utflytta

: hushald

På garden Furuset er det både bruk med einslege eigarar og fleire generasjonar (sjå figur 8.2.1). På bruk I overtok dagens eigar gardsbruket frå faren då han gjekk av med pensjon. I dag bur far og son aleine i kvart sitt hus. Faren bur i hovudhuset på bruket, medan sonen bur på eit hus han bygde seg på eit bruk som ein onkel (FaBr) hadde delt frå bruket. I tillegg er det eit kårhus på bruket som har stått tomt i lang tid. Bruk II blei for nokre år sidan seld til nokon som den tidlegare eigaren ikkje rekna som slektningar. På bruket er det eit hus, og i dag bur den tidlegare eigaren i kårenden på huset medan dei nye eigarane bur i hovudenden. På bruk III bur i dag eigaren og hans familie i hovudhuset. Foreldra til eigaren budde i kårhuset fram til dei døde. Kårhuset vert i dag leigd ut. Bruk IV var tidlegare to separate gardsbruk, men har vore driven som ei eining sidan 1935, då odelsjenta og odelsguten på dei respektive bruka gifta seg. I hovudhuset på det eine bruket bur dagens eigar. Dottera og hennar ektemann, som skal overta, bur i hovudhuset på det andre bruket. På bruk V bur dei tidlegare eigarane i hovudhuset. Då sonen og kona overtok bygde dei seg eit nytt hus ved sidan av det andre. I tillegg har dei eit tredje hus, huset på ein plass som blei kjøpt til gardsbruket. Det huset står i dag tomt, og tanta til dagens eigar (MoSi) budde der fram til ho døydde for snart ti år sidan. Også på bruk VI bur dagens eigar med sitt hushald i eit nytt hus. I det gamle hovudhuset bur mor hans, medan den eine dottera til dagens eigarar bur på loftet (kårloftet). Eigaren si tante (FaSi) bur i eit hus på ei tomt som blei delt frå bruket. Bruk VII er ikkje i drift i dag. Eigaren er ei einsleg kvinne som overtok etter onkelen (FaBr). Ho overtok for få år sidan og i godt vaksen alder. Det er eigaren av bruk III som leiger jorda. På bruk VIII er dagens eigar ugift og overtok etter mora sin onkel (MoMoBr). I hovudhuset på bruket bur eigaren i den eine enden av huset, medan den eine søstera hans og hennar familie bur i den andre enden. På bruk IX er det to hus, og då dagens eigar overtok etter sin barnlause onkel (MoBr) bygde han nytt (kår)hus til onkelen og tanta, medan han og familien overtok det gamle hovudhuset. Frå gardsbruket er det også delt frå ei tomt til ei av søstrene til den tidlegare eigaren. Den eine dottera hennar er også busett på Furuset, og det same gjeld den yngre broren til den tidlegare eigaren. Desse to kjøpte tomter frå ein jordeigedom som blei lagt ut for sal. Bruk X er ikkje i drift i dag, og eigaren er ei einsleg kvinne (enke). Ho bur i eit hus på ei tomt delt frå bruket, medan hovudhuset i dag står tomt. Det er eigaren av bruk IV som leiger jorda. På bruk XI bur det eit ektepar i eit nytt hus. Dagens eigar overtok bruket etter besteforeldra sine, og det var inntil då ikkje noko bustadhus der. Bruk XII er i dag utan drift og busetnad. Dagens eigar overtok etter ei tante (MoSi) og han bur ein anna stad i kommunen. Det er eigaren på bruk IX som leiger jorda. Utifrå desse døma er det lett å sjå at busetting og hushaldssyklus i praksis er mykje meir komplekst enn det går fram av teorien.

8.3. Huset som ei eining for hjelp, omsorg og opplæring

Det er i praksis vanskeleg å trekke grenser for hushaldsfellesskapet. Dette problemet illustrerer mellom anna Ingrid Rudie i si studie av eit bygdesamfunn i Nord-Noreg (1969-70). Der kan ho finne at kanskje berre ein av brødrene i ein større søskenflokk gifta seg og i varierande grad etablerte seg i eige hus. Kona til den broren som gifta seg fekk følgjeleg eit ansvar for å ta seg av mellom anna førebuing av mat også til dei ugifte svograne. I eit jordbruksbasert samfunn kan det vere vanskeleg å sette grenser for kven ein skal telje med eller ekskludere frå hushaldet. Sjølv om den yngre generasjonen flyttar inn og formelt tar over, så vil gjerne arvlataren hjelpe til på bruket både med til dømes drift og barnepass. På bruk V, Austbø, bygde dagens eigarar seg eit nytt hus i det samme tunet som foreldra til Jørgen budde, då dei tok over bruket. Far til Jørgen er med på den daglege drifta på bruket, og tar seg gjerne av vedlikehald av både bygningar og maskiner. Mor til Jørgen har tatt seg mykje av barnebarna, medan Cecilie har vore på arbeid. Dei to eldste barna går ofte til besteforeldra for å ete middag. I tillegg er den eldste nevøen til Jørgen og den yngste broren til Cecilie, som begge bur i Vintervik, avløysarar i feriar og helger. Cecilie og Jørgen trår også til om kårfolket må ha hjelp til noko. Slik går det eit mønster av hjelp og ansvar mellom dei to husa, og andre slektningar er også involvert i barnepass, hjelp ved feiringar av fødselsdagar og ved drifta.

På bruk VI kan ein sjå eit tilsvarande mønster. På bruket bur både den ugifte tanta (FaSi) og mor til dagens eigar i eigne hus. Tanta hjelpte mykje til på bruket medan foreldra hennar og broren levde, og var i ei periode den som stod for den daglege drifta. Sjølv om tanta har vore yrkesaktiv utanom bruket i mange år, har ho trådt til med hjelp også etter at dagens eigar tok over, både i drifta og ved pass av barna medan dei var små. I dag er tanta pensjonist, men hjelper enno til med drifta der ho kan. I dag ser ein at det er få ugifte søsken, tanter eller onklar på bruka, noko som var svært vanleg tidlegare. I følgje Almås har desse blitt overflødige som følgje av mekaniseringa på gardsbruka (Almås 1983, jamfør kapittel fire). På den andre sida er ikkje søsken ein "ubrukbar ressurs" som ikkje har anna val enn å bli verande på bruket til foreldra eller ein av søskena. I dag vil søsken som ikkje tar over gardsbruk finne seg anna arbeid, ta høgare utdanning og gjerne også flytte frå Vintervik. Bruket til foreldra eller ein av søskena blir ein stad ein heller besøker i feriar.

På fleire av bruka på Furuset er det meir enn to generasjonar som utgjer den grunnleggjande sosiale eininga (Huset). Det vil seie at kjernefamilien, eller den nyetablerte familien, blir integrert inn i eit større slektsnettverk av andre slektningar og relasjonar til naboar (sjå F-6). På nokon bruk kan ein finne opp til fire generasjonar om ein tel med smått og stort: eigar og hans eller hennar si ektefelle og barn, og eigar sine foreldre og besteforeldre, og i nokon tilfelle også nokon av eigarane sine tanter og onklar. Den nære kontakten blir både sett på som ein ressurs og som eit potensielt problem. Som eg tidlegare har drøfta i kapittel fem er samhandling mellom slektningar i dag langt på veg eit val og ikkje naudsynt. Informantane mine er opptatt av at "kjemien" skal stemme for at det skal vere noko kontakt mellom slektningar. I den grad ein reknar nokon i "slekta" som slektningar, så er ein avhengig av emosjonelle band skal etablerast og haldast ved like. Dette er også essensen i Schneider sin "American Kinship" (1980). Kontakt er eigentleg det som er avgjerande, men for mine informantar er det ulike nivå her: ein er "i slekt" med personar sjølv om det ikkje er samhandling, og slektningar ein ikkje likar er framleis slektningar. Dei som flyttar frå bruket har eit langt større høve til å velje om ein vil ha noko form for kontakt. I eit bondehushald blir eit nyetablert ektepar (eller ein kvar person) ein del av eit større slektsnettverk. I eit tun på eit gardsbruk kan det som vist vere fleire hus og fleire generasjonar.

F-6: Huset kan omfatte mange personar
(Klikk på bildet for å se det i høy oppløsning)

Ein av mine informantar, Anna (65 år), gir uttrykk for at det ikkje var så lett å komme til ektemannen sitt gardsbruk som ungkone. Då ho kom til gardsbruket som nygift, budde ektemannen sine foreldre, ugifte bror og bestemor i det samme huset som dei nygifte flytta inn i. Anna sa mellom anna: "…I fekk beskjed av ho svigermor om at karane ikkje skulle måtte vente på maten når dei sette seg til bords…ja det fekk I beskjed om…". I hennar utsegn kjem det fram at både svigermora og dei andre hadde sitt å seie om korleis ho og ektemannen skulle innrette seg. Anna åtvara dottera si då ho blei gift med odelssonen på eit anna gardsbruk i Vintervik. Dottera flytta inn i tunet på gardsbruket til ektemannen, men i eit separat hus. Relasjonen mellom svigermor og svigerdotter kan ofte bli karakterisert som den prototypiske relasjonen mellom kvinner (Thorsen 1991). På eit gardsbruk vil ein slik relasjon bli særleg synleg, sidan det er svigermora som skal "lære opp" svigerdottera til å bli ei dyktig bondekvinne. Denne nære kontakten mellom generasjonar og slektningar kan ofte vere eit problem for både "kårfolket" og "ungfolket". Kårfolket må la nokon andre komme å overta deira "livsverk", kanskje gjere endringar og gjere ting annleis enn dei sjølv har gjort det. Ungfolket må på si side overta ein eigedom fleire enn dei sjølv har interesse i, og risikerer innblanding både i drift og privatliv.

Ein tar også over relasjonar mellom naboar, noko som kjem fram i dette utsagnet til Børge: "..Det er no litt rart om naboane kjøpte opp garden din, for det er no litt mellom naboane på begge sidene. Du har det atti…I har no i alle fall det.. men det er no ikkje sekkert dei som kjem etter meg .. ungane mine…det er no ikkje sikkert dei har det…. Men det heng no atti… sjølv om I ikkje er fødd og oppvaksen på garda, så heng det atti …". Det "vesle mellom" naboane kan ha rot i ulike hendingar; det kan vere snakk om usemje om fordeling av goder og som eit resultat av utskiftinga. Utskiftinga, særleg på innmark, førte med seg ei omrokkering i gardstuna.⁽⁴⁷⁾ Utskiftinga på Furuset gjekk føre i 1889. Den dåverande eigaren av bruk IV tok seg svært lang tid på å flytte ut. Det vil seie, i følgje ein nabo, venta eigaren av bruk IV så lenge med å flytte ut at han fekk til ein muntleg avtale med eigarane av nabobruka. Dermed blei ikkje huset flytta, og gardstunet ser meir eller mindre ut som det gjorde før utskiftingane. Relasjonen mellom desse bruka har vore spent fram til i dag, og først dei seinare åra kan ein snakke om eit visst samarbeid mellom bruka på tvers av gamle konfliktlinjer.

Strathern legg vekt på at det karakteristiske for engelsk kultur er individualisme og diversitet (1992). Til ein viss grad kan ein også snakke om at individualisme er sentralt i materialet frå Vintervik. Det er ingen tvil om at ei innblanding av andre slektningar (og naboar) kan vere eit stort problem for dei enkelte. Samarbeid mellom foreldre og barn om drifta på gardsbruket ofte framstilt som eit ideal av mine informantar. Likevel innser dei at eit slikt samarbeid ikkje alltid går problemfritt for seg. Bruk I på Furuset er eit døme på at samarbeid mellom far og son ikkje har vore aktuelt. Relasjonen mellom far og son har ikkje vore av dei beste: faren lot ikkje sonen formelt overta før han sjølv måtte gå av med pensjon, og drifta tok faren seg av heilt fram til han måtte gje seg fleire år seinare. Då sonen omsider slapp til, så viste det seg at han måtte legge om drifta av helsemessige årsaker. Dette er noko som faren, mellom anna til antropologen, ga uttrykk for at han mislikte sterkt.

Tendensar til at det kan vere problem knytt til nærleiken mellom kjernefamilien og det større slektsnettverket, finn ein også i andre land. I Nederland viser de Haan at også ugifte søsken har hatt rett til å bu i barndomsheimen (1994:90). I tillegg fortsette foreldra som medlemmar av hushaldet. Det vil seie at bortsett frå svigerdottera (eller svigersonen) så var det ingen store endringar då eigedommen gjekk over frå den eine generasjonen til den andre. Slik har også nederlandske familiebruk (Hus) tradisjonelt vore hushald med fleire generasjonar. Derimot var det ei endring i dei ulike familiemedlemmane sine roller innan hushaldet ved eit eigarskifte (ibid:89). Kjernefamilien blir ikkje ei uavhengig eining, men vert integrert i større slektskapsstrukturar, og risikerer innblanding av både slektningar og naboar.

8.4. Distribusjon av moralsk jord

På garden Furuset har berre ein av dagens eigarar kjøpt gardsbruket utan å vere "i slekt" med seljar. Det ser også ut til å vere sjeldan nokon kjøper eller deler frå tomter frå gardsbruk utan at det er eit slektskapsforhold mellom dei involverte. Ein av årsakene til at det er så få som bur på Furuset og i andre delar av Bygda utan å "komme der ifrå", er at det ikkje vert rekna som attraktivt for nyinnflytta og "framande" å busette seg så langt frå sentrum av Vintervik. Ein annan årsak er at jordlova⁽⁴⁸⁾ legg restriksjonar på frådeling og sal av dyrkbar jord frå landbrukseigedommar. Det vil seie at ein helst skal bygge husa på eit gardsbruk i eit tun, eller i det minste slik at så lite driftsjord som råd går til spille. Husa på eit gardsbruk ligg følgjeleg svært tett og dei som bur i husa må ofte bruke samme veg. Det vert slik mindre attraktivt å få "fremmendfolk" så tett innpå seg, og som ein av mine informantar seier: "..det er no ikkje godt å vite kva slags folk ein får innpå seg…". Det er rekna for å vere langt sikrare med "skyldfolk". Det er heller ikkje mange som leiger ut tomme hus på gardsbruk. Ofte vil ein gjerne ha det tomme huset for at slektningar kan nytte det når dei kjem på besøk. Fleire ser også for seg at "framandfolk" vil klage over mellom anna møkkaspreiinga, griselukt frå fjøs og traktorduren, som er faste element i ein bonde sin kvardag.⁽⁴⁹⁾ Av dei andre hustomtene utanom gardsbruka på Furuset er det berre ei som er seld til ein person som ikkje er frå Vintervik sjølv eller har foreldre som er rekna for å vere frå Vintervik.

Av dei tolv gardsbruka på Furuset kan ein på dei fire eldste av dei spore ei historie tilbake til slutten av 1500-talet og tidleg på 1600-talet. Ideelt sett skulle ein i følgje odelsretten ikkje dele Huset mellom arvingane. I utgangspunktet var garden Furuset under ein drivar; sidan har garden blitt delt i fleire gardsbruk gjennom deling og fram til i dag har bruka endra seg mykje. Det vil seie at det har blitt seld delar av gardsbruk, og det har blitt delt frå plassar og eigne bruk til både slektningar og "framande".

Med å ta utgangspunkt i bruk III, Ivergarden, kan eg få fram korleis ein har distribuert jord frå eit gardsbruk. Ivergarden er eit bruk som har blitt lite oppdelt. På dei andre bruka som har det blitt delt frå både husmannsplassar og blitt seld jord til folk utanom slekta, og Ivergarden er såleis eit døme på korleis jord frå gardsbruk har blitt distribuert i "ei slekt". I utgangspunktet blei Ivergarden skilt ut som eige bruk om lag samstundes med bruk I, då to brør delte jorda som faren leigde. Dagens eigar, Leif-Egil, fortel:

"dei vell no ha det til at det var av dei første bruka som var rydda i heile bøgden". "Det var vel i utgangspunktet to-tre bruk her på garda… Det var slek Gods då, naturlegvis…Heile garden her var under det Godset…". Heile tida har bruket vore i hans slektslinje, så langt han veit. " I trur du kan rekne heilt attende te dei første nedteikningane. I trur me kan følge blodslenjen heilt hit. Så det er samme slekta som he haft na garden her…". Han har ikkje fullstendig oversikt over kven desse personane i avstammingslinja har vore. "….I kan følgje den atti forrige århundre…". Bruka som er delt frå Ivergarden er: "…Det er denna garden som er på høgre sien nedi her.. den er frå detta bruket her…Og likens med ta brukja som han Jørgen bur på…de også er jord som kjem her ifrå.. Så det er utskilt herifrå.. på siste del tå forige århundre… de var også til ein bror. Og likens der som ho Brit bur i dag". "…til sammen er det vel fire bruk som er frå detta bruket her…fer denna tomta der som detta gamle huset står … den jorda er også skilt ut herifrå….".

Bruket Austbø (bruk V) blei delt frå etter at oldefar til Leif-Egil formelt hadde tatt over. Dette skjedde i 1890 (A) (sjå figur 8.4.1.). I dag eig Leif-Egil sin firmenning, Jørgen, dette bruket. Rett etter siste hundreårsskifte blei det seld eit jordstykke til tomt til eit kommunebygg (D), og eit bruk blei delt frå til den eine sonen på Austbø (B) i 1923 (bruk VII). I dag eig Brit (som var tremenning til faren til Leif-Egil) dette bruket og Leif-Egil leiger jorda.

Figur 8.4.1. Frådelt jord i Ivergarden⁽⁵⁰⁾

Det neste bruket blei delt frå i 1925 (C) til odelssonen på bruket medan søstera og ektemannen fekk Ivergarden. På dette bruket (bruk VI) bur i dag tremenningen til Leif-Egil, Jakob og hans familie. På 1970-talet blei den eine tomta (D) som tidlegare var seld frå bruket lagt ut for sal igjen. Leif-Egil seier mellom anna om dette salet: "Gamlekaren meinte at det var gjort ein klausul i skjøtet når jorda var seld… og så viste det seg slik at når salet skulle foregå, så var ikkje skjøtet å oppdrive, av ein eller anna merkeleg grunn". Jakob, tremenningen på det fråskilde bruket, kjøpte jorda. "Me skal vel ikkje akkurat rippe opp i detta no…men det var vel noko disputt der då..". Dette har tydelegvis ført til gnissingar i nabo- og slektsforholdet.

Leif-Egil snakkar om jord "frå bruket" og kjenner godt til korleis ein har distribuert jord over eit tidsspenn han ikkje kan ha kjennskap til utan at han har fått det fortalt eller lest om det. Det kan verke som om dette er ei viktig historieframstilling eller konstruksjon knytt til slekta og bruket si historie. Dei fleste av mine informantar kjenner gjerne til historiene bak sal eller frådelingar av jord. Slike episodar eller hendingar kan føre til varige konflikter mellom Hus, som går over generasjonar. Det kan gjerne ha vore ein oldefar som ikkje var flink med pengar, eller så er det økonomiske svingingar som har ført til sal. I Ivergarden har jord blitt delt frå til andre søsken. Andre stader har ein kanskje delt heile bruket mellom søsken. Som vist kan også leige av jord gå mellom slektningar. I tida etter siste verdskrig har ingen bruk blitt delt opp mellom søsken.

I Nederland kan ein sjå at bønder har nytta ulike strategiar for å behalde eit familiebruk som ei eining (de Haan 1994). I prinsippet skal all arv, også jordeigedommar, delast likt mellom arvingane (ibid:60).⁽⁵¹⁾ I mellomkrigstida hadde talet på små bruk auka drastisk, og frå politisk hald blei dette i etterkrigstida sett på som eit problem. Familien sine interesser blei gjerne sett på som ei motsetning til moderne, marknadstilpassa jordbruk (ibid:120). I ulike delar av Nederland har folk nytta ulike strategiar for å halde eit gardsbruk som ei eining i familien, og i dei austlege delane av Nederland (mellom anna i Achterhoek og Gelderland) har praksisen vore at ein arving har blitt prioritert framfor andre arvingar (ibid:87). I dei austlege delane av Nederland har ein vore påverka av tysk arvelov og tanken om at arven ikkje skal delast opp. De Haan antydar at dei andre livsarvingane gjerne respekterer foreldra sitt testamente, sjølv om det går utover deira juridiske rett til delar av arven. Dei andre arvingane kan ha innsett at om dei krev sin juridiske del av familiebruket, så kan ein stå i fare for å miste barndomsheimen (ibid:93). Det vil seie at, likt med det ein finn i Vintervik (og Noreg), så vert ein av livsarvingane favorisert. Mellom anna må denne arvingen påta seg stort ansvar på familiebruket (ibid:88). Eit slikt kjøp av familiebruket var, som i Noreg,⁽⁵²⁾ ikkje ein marknadstransaksjon, og det har sjeldan vore snakk om eit "pengebytte" mellom arvlatar og arving (ibid:89). På 1950- og 1960-talet var det ein del debatt om rekruttering til landbruket i Nederland, og ein har mellom anna drøfta om arvlatar skal ha juridisk rett til å testamentere eigedommen til ein arving (ibid:125). De Haan kommenterer mellom anna at familierealsjonar har vore i fokus i debatten, og at familierelasjonar har blitt sett på som ein potensiell trussel for bruket som ei vital eining. Familien har i dei seinare åra i staden blitt sett på som eit positivt haldepunkt for bønder (ibid:133). Den nederlandske arvelova har likevel ikkje blitt endra.

8.5. Sal av Huset til "framande"

Jorda har blitt distribuert mellom ulike eigarar gjennom fleire århundre, både mellom generasjonar og mellom gardsbruk. Hus og jord er ein og samme ting, og er på mange måtar "udeleleg". Jord er frå eit gardsbruk, samstundes som det er ei sjølvstendig eining. Arild (54 år) er eigar av eit av bruka utan drift, og kunne ikkje tenke seg å dele tunet frå og selje jorda til naboane: "…Det vell no ikkje bli riktig det samme, det då…Det vell no ikkje vere nokon gard lenger.". Eit anna dømet kan illustrere dilemmaet: Gjermundgarden er frå gammalt av eit av dei eldste og største bruka i Vintervik. Hovudhuset på bruket låg også etter utskiftingane i det samme tunet med dei andre bruka på garden. Jorda som tilhøyrde bruket låg utanom gardstunet. Oluf tok på 1950-talet over bruket etter foreldra, medan søstera hans og ektemannen fekk ein plass på om lag 20 mål utav jorda på Gjermundgarden. På 1980-talet ønskte Oluf og kona å slutte av drifta og overlate bruket til neste generasjon, men ingen av barna kunne tenke seg å ta over. Då blei "jorda i Gjermundgarden" seld til søstersonen til Oluf, Inge, slik at "…det ikkje skulle gå ut av slekta…", som Inge seier det. Inge eig i dag bruket frå mora, som ho fekk frå farsgarden sin, og "jorda frå Gjermundgarden". Tilbake i tunet på garden står enno hovudhuset, driftsbygningar og ei tomt på lag fem mål. Ein av naboane seier: "…det er no berre husa att der borte i Gjermundgarda, no…", "…det var no han Inge oppi her som tok over jorda i Gjermundgarda…". Bruket Gjermundgarden eksisterer enno i vintervikingane si verkelegheit, men det er vanskeleg å seie om bruket sin identitet enno følgjer huseteller jorda. Det er jo berre husa igjen i tunet, slik at det eigentleg ikkje er Gjermundgarden lenger. Berre jorda kan heller ikkje vere Gjermundgarden, fordi husa eksisterer enno og er ikkje lenger ein del av jorda formelt sett. Husa blei seld til nokon utanom slekta til Oluf, og ein av naboane seier: "I kan ikkje skjønne at ungane hans Oluf ville selje huset. Dei kunne no i det minste hatt ein plass å vere når dei kom hit…".

Dømet illustrerer eit dilemma som mange av dagens eigarar av gardsbruk i Vintervik blir konfrontert med. Dei bøndene som driv bruka, ønskjer å få kjøpe jord som dei leiger, og meinar mellom anna at ein frå offentleg hald (kommune-, fylke- og departementsnivå) er for slepphendt med å gi fritak frå bu- og driveplikta. På den andre sida vil gjerne eigarane som ikkje driv jorda likevel gjerne behalde den: "…me vil no halde på jorda så lenge me kan…" (Arild). Freddy (59 år) leiger i dag ut jorda på bruket sitt, og seier mellom anna: ".. det er no vel like bra at dei som høyrer til der får eige jorda, som at det kjem nokon pengesterke og kjøpe den opp, som ikkje har noko tilknyting til jorda… Så får eit bruk heller stå tomt ein generasjon, og så kjem det kanskje nokon som vil overta og vil bu der likevel når det går ei tid… ". "…nei I trur no at slektsbanda er bra, for det gjer no at ein ikkje gir opp å selje så fort…". Freddy har ingen livsarvingar, og håpar på at ein av hans nevøar eller søner av nieser vil ta over bruket. Freddy sitt utsegn er representativt for fleire av eigarane av bruk utan drift. Sjølv om bruket ikkje er i drift i dag, ser ein likevel for seg at det kanskje kan dukke opp eit barnebarn eller anna slektning som kan ha interesse av gardsdrift, og mange har lite lyst til å ta ei avgjersle på vegne av sine barn og framtidige generasjonar.⁽⁵³⁾ Dei siste åra har likevel fleire bruk opphøyrt som sjølvstendige einingar, fordi at det ikkje var nokon som ønska å ta over. I dei fleste av desse tilfella er det bruk som har stått utan drift og busetnad i lengre tid. Eg vil tru at dei fleste eigarar av bruk utan drift og busetnad er klar over at dette kan skje. Likevel er det å ta avgjersler for kommande generasjonar vanskeleg. Ein kan nemleg ikkje gjere om salet av bruket.⁽⁵⁴⁾ Ein av mine informantar, Heidi (33 år), ga uttrykk for dette dilemmaet. Ho sa for få år sidan frå seg retten til gardsbruket til fordel for ein yngre bror:

"I har sagt ikkje sagt frå meg odelsretten, men løysingsretten…slik som I forstod det…Vi hadde advokat inne i bildet for å gjere det ordentleg, så I veit ikkje heilt kva som er forskjellen på det. I alle fall er det slik at om Jens [broren] vil skilje seg av med garden, eller ein av hans etterkommarar, så kommer vi inn. Med ein gang at han ønskjer å selje eller noko slikt, slik at det går ut av linja, då kommer vi inn med vår rett. Ja, så vi har jo sikra oss. Det var jo masse å få oversikt over.. og det var jo ganske alvorleg. I sa no frå meg løysingsretten for mine barn også, og mannen min måtte skrive under på at han godkjende det. Då fikk I …oi..det blir litt sånn, det var nok fordi at vi hadde gjort det… med advokat. Og vi snakka opent om det med Jens, slik at ingen skulle komme og seie "oi". I lurte litt på om han var enig i det med løysingsretten og odelsretten, eller om han syntes I var ei hønemor. Men det er no kanskje litt sikrare for han også. Og tenk om han hadde bestemt seg for å selje etter to år, ja I hadde blitt veldig fornærma.. I hadde blitt rasande… I vil ikkje ha garden, men det er noko med dei slektsbanda…". "…Men så var vi så heldige at han Jens ville drive den, og den garden er heller ikkje noko umuleg gard å drive, og I synes me har ordna det veldig greitt. Den avklaringa var grei for alle. Det er noko med det med jord altså.. enten er det i oss..jord og gard og… det er det der med å dyrke mat. Det ville vere frykteleg om den ville ligge brakk… og så huset der farmor bur…".

Utsagnet til Heidi illustrerer hennar dilemma når ho tok avgjersla om å ikkje ta over. Det verkar ikkje som det var ei lett avgjersle, og dei brukte lang tid på å få til ein avtale ho var fornøgd med. Det var viktig for henne å sikre barna hennar sin rett til å gripe inn om broren ein gong kjem til å selje bruket. det vil seie at ho ikkje skreiv frå seg og barna odelsretten, men kravet om å få bruket utlagt til seg (både ho og barna har betre odelsrett enn broren).

I Vintervik har fleire bruk blitt delt opp og seld til "framande". Då brukarane byrja å kjøpe opp jord var sal av halve bruket ein måte å finansiere kjøpet på. I tillegg har gardsbruk blitt delte mellom søsken, både som plassar og sjølvstendige einingar. Sal av fast eigedom har også vore nødvendig i økonomiske nedgangstider både på individuelt og nasjonalt nivå. På slutten av 1800-talet og fram til siste verdskrig var bygdenoreg sterkt prega av folkeauke, økonomisk ustabilitet, og presset på både jord og arbeid auka. Mange av brukarane og brukarsønene måtte selje gardsbruka sine og fleire av husmannssønene og -døtrene i Vintervik reiste ut byar, tettstader og til utlandet. Nokon av desse returnerte som velståande med kapasitet for økonomisk og sosial mobilitet. I denne perioden blei ein del bruk seld "ut av slekta". Eit av desse bruka er Eliasgarden:

Emma i Eliasgarden

Eliasgarden har eksistert som eit bruk sidan tidleg på 1800-talet. Bruket gjekk i arv frå far til son til det blir seld til ein av sønene på ein av husmannsplassane som tidlegare var delt frå bruket. Emma (80 år) dreiv bruket saman med ektemannen fram til eldste sonen tok over for om lag 25 år sidan. Emma fortel: "…I var ti år når me kom hit. Han som me kjøpte garden av gjekk konkurs, så då blei det til sals, for det var ikkje nokon av deira som ville ha garden. Og då var han far snar til å kjøpe den …han var frå det småbruket oppe her. Ja I hugsar godt den første kvelden når me var her, det er rart å tenke tilbake.. det verkar ikkje som om det er så lenge sidan. Ja huset her stod no likeins det, det er ikkje gjort noko med huset, og så stod kårhuset her. Dei husa er no snart oppe i eit par hundre år…men det skulle no vore gjort noko med bordkledinga. Men det får no dei som skal vere her på garda ta seg av…".

Emma tok etternamnet til mannen då ho gifta seg. ".. Det var no ikkje vanleg det då når me gifta oss at kjeringa beholdt mellomnamnet, og så kutta I ut det Askhaug-namnet. Og så var det når han eldste sonen vår gifta seg, at I spurte om han kunne tenke seg å ta namnet på bruket her, men I fekk ikkje noko svar. Og så tenkte I at I kunne spørje han yngste, og han sa ja med ein gong. Og det gikk i orden ganske raskt, det. Det var berre å søke, og så gjekk alt i orden. For I var ikkje fornøgd med det at slektsnamnet mitt skulle gå ut. Han far han kom no eigentleg frå Sommarvik, men når han flytta hit så tok han namnet Askhaug…".

Eliasgarden er den samme eininga sjølv om bruket blei seld. Emma har eit oversiktsbilete av bruka på garden Askhaug på veggen i stova. Ho viser meg biletet medan ho snakkar om dei ulike gardsbruka: "…der kan du sjå garden vår. Du ser at den er litt forandra, der er løa vår.. for dette er eit gammalt bilete det, frå før me kjøpte garden. Og der er Øysteingarden og Gjermundgarden… Å ho-i, kor det er forandra no…ja det er no kjekt å ha eit slikt bilete…". Biletet av tunet på garden forsterkar kontinuiteten i eininga. Etternamnet Askhaug karakteriserer Emma som sitt "slektsnamn", sjølv om det ikkje var før hennar farfar flytta til Vintervik at det blei namnet til hennar forfedre. For Emma er likevel namnet eit teikn på ein kontinuitet mellom henne, forfedrane, framtidige generasjonar og gardsbruket.

8.6. Arv som ei potensiell konflikt

Arv av gardsbruk er distribusjon av jord, hus og eigendelar mellom nære slektningar. Den enkelte sin identitet og tilknyting gjennom dei immaterielle verdiane kan slik seiast å vere knytt til den konkrete arven. Verdien i eit gardsbruk overstig langt den økonomiske verdien i objektet, fordi det er "der ein kjem ifrå" og har sine røter. Den enkelte sin identitet og tilknyting vil då vere knytt til arven. I følgje Goody vil ein gjennom arvesystemet også reprodusere eigedomsforholda over tid (Goody 1976b:1). Arvestrategi er knytt til mønster for sosial organisering i hushaldet, ikkje berre i kraft av tal og form, men også i haldningar og kjensler (ibid:3). Likeins hevdar de Regt at familiemedlemmar vert knytt sammen gjennom arv (1997). Arv og suksesjon er viktig for både familiekjensla og familiesolidariteten. Når ein familiemedlem døyr, vil transformeringa av denne sine eigendelar føre med seg ei omorganisering av familierelasjonane (ibid:146). Ei slik omorganisering kan også føre til konflikt mellom arvingane. Dette kjem også fram i det Steinar fortalde om arveoppgjeret når han tok over gardsbruket etter faren:

"I betalte vel garden til foreldra mine, og så fekk dei disponere pengane som dei velle sjølv. Søskena mine var no interessert i å få ting ifrå garda, det er vel ikkje noko uvanleg det. Men i den tida som I tok over her, så var det ein del harde diskusjonar. For dei ville ha seg både hyttetomter og dei ville ha seg tømmer, men I synes ikkje det. I synes det at ein må bringe detta på eit heilt anna plan og at ein må sjå detta som ein handel mellom far og son. Viss han far skulle selje hyttetomter, så fekk han gjere det før han dro over garden til meg. I kunne ikkje bjønne å gjere sånn at dei skulle få seg ei hyttetomt fordi handelen var sånn og sånn. Det var såpass mykje bråk her at I reiste vekk og tok meg anna arbeid. Og I sa at I ikkje kom heim att før detta var avklart. Og så vart det lovnad på det.".

Usemja mellom arvingane løyste seg i dette tilfellet utan at det vart varig splid mellom dei involverte. Deling av arven er viktig for dei som "kjem frå" Huset. I Steinar sitt tilfelle gjaldt det ikkje usemje om kven som skulle overta sjølve gardsbruket, men ulikt arvegods som skulle fordelast "rettferdig". Det vert endå meir opprivande når arvingane er ueinige i kven som skal overta sjølve Huset. Dette kjem ofte fram i media der "urettferdige" odelssaker blir tatt opp. Slike konflikter kan ende med eit juridisk oppgjer, som det følgjande eksemplet frå Vintervik vil vise:

Haugane

Haugane er eit mindre bruk med relativt gamle bygningar. I dag står husa på bruket tomme, eigaren bur på ein annan kant av landet medan jorda vert leigd ut til naboar. Knut (34 år) fortel om arveoppgjeret som fann stad for få år sidan. Haugane er barndomsheimen til mor hans og hennar to søsken. "Det som skjedde der, det var at ho bestemor gjekk utanom dei to andre søskena og ga yngstedottera garden. Og så var det ikkje gjort skifte der då. Ho bestemor sat i uskifta bu for ho var blitt enke då.. å då blei det altså ikkje gjort skifte… Og ho kunne no ikkje gi frå seg garden. Du kan gi frå deg halve verdien om det var peng det var snakk om, men ein kan ikkje gi frå seg halve garden i den forstand.. Så dei berre kutta ut alt det andre.. og så ordna dei det berre stille, og plutseleg så stod det i avisen. Så då blei det noko styr då, for då kom han onkel inn då, for han hadde no odelen. Men så var det no trasig også då, for han budde no nede med Lillehammer og hadde hus der. Og skulle han bruke odelen så vart han no nøydt til å flytte hit. Det var ikkje nokon av ungane hans som var noko særleg interessert heller, så dei trekte seg…". Verken Knut si mor eller onkelen hans nytta odelsretten sin, og heller ikkje deira etterkommarar. I staden gjekk dei til skifteretten for å få sin del av buet.

"I seier det at I har skore av greina. Att I ikkje vell ha noko med den retninga der å gjere .. dei har no ikkje gjort meg noko personleg, men I synes det at måten dei har fare fram på overfor dei andre ikkje var rett…" "..så det er mykje familieforhold som har blitt øydelagt av slikt, ja.. I kan ikkje tenkje meg det at nokon reise dit for å besøke dei… Og det gjorde me no før.". "I og dessa gutane fór no alle sommarane og fiska her.. og slik… men det er no dei som er mest unnvikende i dag .. I har no gått meg rett på han eine [MoSiSo] somme tide…. Når han er her i feriane .. men han gjeng no omtrent unna meg…".

Arven av Huset førte i dette tilfellet med seg varige konflikter mellom fleire slektningar. Arveoppgjer er ei omorganisering av eigedom og eigedelar mellom nære slektningar (eller familien). Foreldre kan, som i dette tilfellet, prioritere ein av søskena framfor dei andre. Kanskje kan søskensjalusi frå barndommen bli aktualisert i eit arveoppgjer, slik at søsken sin kamp om foreldra sin gunst kan dukke opp i arveoppgjør og kan få dramatiske konsekvensar, og arvingane må handtere det at nokon andre får arve eigedommen.⁽⁵⁵⁾ Dette er eit paradoks i forhold til at eit gardsbruk ikkje nødvendigvis er eit levebrød for personar. Haugane står tomt i dag, og heller ikkje nokon av dei andre slektningane ønskte å flytte til bruket, og det var det som hindra dei andre arvingane frå å gå til odelsløysing. Om ein vel å gå til ei odelsløysing har ein plikt til å busette seg på eigedommen innan eit år og drive den i 10 år.

8.7. Konflikt om jord og rettigheiter mellom gardsbruk

Distribusjon av jord og dei rettigheitene som følgjer med jorda, er utan tvil noko som kan føre til konflikter både mellom naboar og slektningar (i nokon tilfelle er naboen også ein slektning). I eit gardsbruksbasert lokalsamfunn kan det også sjå ut til at eigarane av Husa har ei oppfatning av at goder finnes i eit avgrensa omfang. Eigedomsrett i jord gir som nemnd rettigheiter som er attraktive i eit bygdesamfunn. Grunneigarane kontrollerer slik andre bygdefolk sin tilgang på desse goda, mellom anna gjennom sal av jakt- og fiskekort, hyttetomter og løyve til bruk av vegar i utmark (til dømes bomveg). Den einaste måten å auke sine goder på, er at andre får redusert sine (jamfør Foster 1965). Dette ser ein mellom anna igjen i ulike konfliktar mellom gardsbruk på grunn av usemje om tilgang på drikkevatn, utskifting og flytting av hus, hogging av skog og vegrett.

Eg vil i det følgjande skildre ei konflikt knytt til jaktrettigheiter mellom fleire grunneigarar i eit av jaktvalda i Vintervik. Hjortejakta har særleg i dei seinare åra blitt ei svært viktig årleg hending for grunneigarane. Hjortebestanden har nærast eksplodert her i distriktet, og fellingskvotene har blitt svært store for dei ulike jaktvalda. Stort sett er det dei enkelte gardane som utgjer eit jaktvald, det vil seie det området som får fordelt jaktkvote fordelt etter samla areal eller skyld⁽⁵⁶⁾ på garden/gardane. I dette tilfellet er det tre gardar som utgjer eit jaktvald. Grunneigarane har gått saman i eit jaktlag der alle er med på lik linje uansett kor stor skyld ein har på sitt gardsbruk. Grunneigarane har vald å basere seg på skyld framfor areal, for kostnadene ved å få målt opp arealet må grunneigarane dekke sjølv. Jaktlaget betaler eit fellingsløyve til kommunen. Dei som går på jakt, enten grunneigaren eller andre som kjøper jaktkort frå ein av grunneigarane, må gi halve dyret til grunneigaren og betale kilopris for den andre halvdelen til jaktlaget. Jegeren kan velje å selje kjøtet vidare, og ein kan skyte så mange hjortar ein ser seg synt til, inntil jaktkvota er fylt opp. Betalinga for kjøtet til felleskassa blir fordelt mellom dei tre gardane etter skyld og pengane blir brukt til vedlikehald av utmarka.

Nokre av grunneigarane i jaktvaldet har tatt kontakt med jordskiftekontoret i fylket for å få ei ny fordeling av jaktkvoten. Desse ser på dagens ordning som urettferdig. I følgje dei eg vil kalle "saksøkarane", er det grunneigarar med minst areal som i praksis feller flest dyr og har mest glede av jakta som fritidssyssel. Saksøkjarane ønskjer ei oppdeling i eit mindre jaktvald, og at ein skal fordele kvoten etter skyld mellom dei enkelte bruka. Dette er ei ordning som ein av saksøkjarane seier vil vere mest "fornuftig" og "rettferdig". Han er klar over at det vil gå utover dei med minst skyld, men i følgje han "har jo ikkje dei nokon rett". Saksøkarane ser mellom anna for seg eit høve til å kunne selje jaktkort til turistar.

Denne konflikten har både skapt bølgjer innan og utanom jaktvaldet, og ein del av dei involverte grunneigarane blei karikert i ein sketsj ved den årlege revyen til Vintervik ungdomslag under feltarbeidet mitt. Ein av grunneigarane kommenterte saka slik:

"Det er no ikkje noko å rette seg etter det som var på revyen, for dei visste no ikkje kva som hadde foregått. Nei, jakta den har gått forferdeleg godt med dei som er med på den, men det er dei som ikkje driv garden som er eit problem, og det har det vore bestandig. Det er nokon som trur at dei på kvart enkelt bruk kan få ein førti-femti tusen på denne hjortejakta.. og det er nå ikkje mulig det, då… "."Det desse tre seie er at dei små bruka får for stor del etter skylda…det er no ikkje noko problem det at dei får skyte så mykje som dei vil, heller, for det er no knapt at me får tak i alle dei dyra som me har rett på.. 32 dyr var det vel no sist…Og då er det no vel like godt at jegerane får skyte med dei vil, og jegerane har jakta og jaktlaget har fått inn pengar.. korleis kan det bli betre då? Men det er no ikkje alle som er enige i detta då, for dei vil ha mesteparten sjølv…".

I dette jaktvaldet ser ein tydeleg dei motstridande interessene mellom dei enkelte. Rettigheiter som fellingsløyve på ei viss mengde dyr innanfor eit visst geografisk område blir sett på som eit gode, og den einaste måten å auke sine goder på, er at det går utover nokon av dei andre grunneigarane. Dilemmaet blir då korleis ein skal fordele godene mellom dei enkelte bruka. Det er både snakk om rettferd og moral. Med ein tilnærma "flat struktur" som jaktlaget inntil no har praktisert, kan også dei små bruka med liten skyld få tilgang til å skyte hjort. Saka er enno under behandling, og eit forslag ein har drøfta er å fordele jaktkvoten etter areal i staden for skyld. Dette er ikkje saksøkjarane einige i. Eit av dei argumenta den eine av saksøkjarane nemner for å behalde den gamle måten å rekne ut jaktkvota etter skyld framfor areal, er at jord med lav bonitet har lav skyldverdi. Det vil seie at bruk med lav skyld likevel kan ha eit stort areal. Ei fordeling etter areal vil ikkje vere meir rettferdig, i følgje saksøkjar, sidan skyld er den "eigentlege" verdien på bruket. Ei fordeling etter areal kan føre til at bruk med lav skyld, men stort areal får "meir enn dei har krav på". I saka baserer ein seg mellom anna på eldre jordskiftesaker, nedskrivingar og utrekningar for verdi. Det vil seie at gamle vurderingar av verdi blir lagt til grunn for kva som er ei moralsk og rettferdig fordeling av goder i dag. Igjen ser ein korleis historiske rekonstruksjonar er med på å forme det sosiale minnet og legitimere dagens orden.

8.8. Oppsummering

Eg har i dette kapittelet drøfta Huset og den moralske jorda. Jord vert moralsk gjennom forfedrane sitt slit, og ansvar overfor jord vert forsterka av at det bur moralske personar der. Dette er eit potensielt konfliktområde: den ytterste konsekvens av Schneider sin "American Kinship" er at personane ein er i slekt med ikkje blir ein slektning før det er kontakt. Det er slik ein stor valfridom i forhold til slektningar. For ein person som er knytt til eit Huset gjennom å sjølv bu der, er ikkje valfridommen lenger så stor. Dette kjem også fram i korleis moralsk jord har blitt og blir distribuert. Ideelt sett skal ikkje jord delast eller skiljast frå den grunnleggjande sosiale eininga (Huset). Likevel har distribusjon av jord foregått på ulikt grunnlag fram til vår tid, gjennom sal, deling og samanslåingar. Distribusjon av jord gjennom arv kan også føre til konflikter. Jord, rettigheiter og eigedomsrett er eit avgrensa gode som ikkje alle gardbrukarar eller innbyggjarar i Vintervik har like mykje av. Jord er utgangspunkt for utrekning av driftsgrunnlag, men har også immateriell verdi i kraft av å vere jorda til forfedrane. Det vil seie at jord har både økonomisk og emosjonell verdi. Det er både ei rivalisering mellom det å kunne arve og eige eit gardsbruk innan eit Hus, og ei rivalisering mellom Hus. I dette grenselandet er det mine informantar befinn seg: mellom å vurdere jord som ein verdi som gir ei form for materielt utkomme og at jord er moralsk og forpliktande.

9 Konklusjon

I dei føregåande kapitla har eg sett på det norske slektsbruket i forhold til Lévi-Strauss sitt analytiske omgrep Huset. Eg har vist at gardsbruket er ei dynamisk eining i endring, gjennom dei personane som bur der og deira val med omsyn til overføring av verdiar. Eg har trekt trådar frå forestillingar om blodsband og odelsrett og knytt dette til forestillingar om sektsbruket som både ein plass i romleg og materiell forstand og ein stad som rører ved det emosjonelle. Huset er samstundes både ei bygning, ein jordeigedom, metafor på ei sosial organisering, ein sosial kategori og ein forfedrestad. Med Huset følgjer det arvegods og rettigheiter som vert overført gjennom ulike strategiar. Juridisk vert slektningar i eit visst genealogisk forhold til arvlatar prioritert ved rekruttering til gardsbruk gjennom odelsretten. Materialet frå Vintervik viser at rekruttering i praksis er mykje meir kompleks.

9.1. Huset som analytisk omgrep

Lévi-Strauss sitt arbeid om Huset kan bli forstått som ei forlenging av hans arbeid om elementære og komplekse strukturar (Carsten & Hugh-Jones 1995:9). I følgje Lévi-Strauss utviklar samfunn seg frå å vere elementære til å bli komplekse (jamfør Lévi-Strauss 1969), der hus-baserte samfunn er eit mellomstadium. I Lévi-Strauss sine eigne ord om Afrika kjem det evolusjonistiske i teorien fram: "With the exception of certain peoples of Southern Nigeria, Africa no doubt offers no more than embryonic forms of the "house"" (Lévi-Strauss 1987:192, mi utheving). Det sentrale ved elementære strukturar er ekteskap, og alliansar etablert gjennom ekteskap og resiprositet. Medan slike strukturar er karakteriserte av både negative og positive ekteskapsreglar, manglar dei komplekse strukturane dei positive. I samfunn med komplekse strukturar blir valet av ektefelle avgjort utifrå rikdom, makt, klasse og personlege trekk (Lévi-Strauss 1969:xxiii). Her er det ein fri flyt av personar på ein "marknad" utan at alliansar vert etablerte. I hus-baserte samfunn vil både politiske og økonomiske interesser ha stor innverkning, men verdien av blodsband vil enno spele ein rolle. Dei viktigaste komponentane i Lévi-Strauss sitt anlyseutkast kan samanfattast i desse punkta: (1) I Huset er overføringa av både materiell og immateriell rikdom og verdiar sentralt. Huset er ein "moralsk person" med landområde, gods, jakt- og fiskerettigheiter, plikt, ære og arvegods. (2) Kontinuiteten blir skapt ved å overføre desse verdiane, og (3) denne kontinuiteten blir uttrykt i slektstermar. Ein gjer også til tider nytte av det ein kan kalle "fiktivt" slektskap.⁽⁵⁷⁾ (4) Huset kan i kraft av dette både ha eit eige namn og ei historie eller "biografi". Desse trekka har eg vist at ein kan finne ved den sosiale organiseringa ved gardsbruka i Vintervik og, med fare for å generalisere, ved "det norske gardsbruket".

Huset finn ein først og fremst i kognatiske (bilaterale) samfunn og er primært organisert i forhold til rettigheiter i land og ikkje i forhold til avstamming. Teorien om Huset gir ei ny forståing av dynamikken i kognatiske samfunn, samfunn som krev andre symbol enn genealogi for å etablere individ si tilknyting til grupper. Ved å etablere Huset som analytisk reiskap prøver Lévi-Strauss å finne dei organisatoriske eller strukturerande prinsippa i slike samfunn.

…to introduce into anthropological terminology the notion of "house" (in the sense in one speaks of a "noble house"), and therefore that a type of social structure hitherto associated with complex societies is also to be found in non-literate societies (Lévi-Strauss 1987:151).

Lévi-Strauss (1987) nyttar sjølv Huset som analytisk omgrep på eit vidt spekter av samfunn gjennom forelesningar gitt i perioden 1951-1982. Hans eksempelsamling er problematisk å forhalde seg til. Han nyttar berre omgrepet på samfunn med elementær slektskapsstruktur, og ikkje på samfunn som er komplekse. Alle døma er heller ikkje frå samfunn organisert kognatisk. Ved ein slik bruk kan Huset miste sin verdi som eit analytisk omgrep. Dette hevdar også Signe Howell (1995). Howell peikar på at Lévi-Strauss gjer seg sjølv (eller sin teori) ei bjørneteneste ved å nytte Huset på eit så tilfeldig utval av samfunn berre fordi han i desse samfunna kan finne at hus til ei viss grad har ei sosial og symbolsk meining (Howell 1995:150). Heller enn å drøfte i kva grad Huset er til stade i samfunnet som ein moralsk person i samfunn som nyttar motstridande prinsipp, så insisterer Lévi-Strauss på den samme forklaringa. Gjennom Lévi-Strauss sin eigen bruk av Huset på ei rekke tilfeldig valde samfunn, hevdar Howell at Huset har mista sin funksjon som omgrep (ibid:169):

Lévi-Strauss' starting premise was an attempt to find some organizing principle in cognatic societies. His identification of the House as a unifying principle in many such societies is of real value. My argument, however, has been that, from an analytical point of wiew, Lévi-Strauss rendered his original insight impotent because he deviated from his original aim. A new understanding of cognatic societies remains unachieved; both because he was unable to abandon his analytical heritage from the study of elementary structures, and because he tried to incorporate highly structured societies into the same model. As a result, the category of house-based society finally included virtually every kind of society and thereby lost its usefulness as a concept. Neverthless, by identifying the central role of Houses as "moral persons" and constituting one structuring principle in many societies, Lévi-Strauss has alerted us to take proper interpretative account of them (Howell 1995:169).

Eg vil argumentere, på tross av Lévi-Strauss sine noko tilfeldige val av samfunn, at Huset er eit nyttig reiskap for å analysere kognatiske samfunn der arv av jord (estate) er sentralt. Mine informantar er født inn i Hus i Lévi-Strauss sin term. Det vil seie Hus med eige namn og "biografi" nært knytt opp til forfedrane. Husa (gardsbruka) er bygningar og eigedommar der det over tid er investert arbeidskraft, kostnader og omsorg. Husa kontrollerer jordeigedommen, arvegods og rettigheiter, og gjennom Husa kontrollerer dei som bur der dette. Ikkje alle som "høyrer til der" bur der, og Husa er senter for ulike ritual som samlar "slekta".

For å forstå den indre dynamikken i det norske gardsbruket er det ikkje tilstrekkeleg å fokusere på retningslinjene i den gamle odelslova (sidan den nye lova enno ikkje har hatt den stor innverkninga i praksis). Eit fokus på patrilinje og primogenitur vil ikkje forklare kvifor ein i det empiriske materialet frå Vintervik kan finne andre strategiar for rekruttering. Retningslinjene for rekruttering er rett nok klarlagt i odelslova, men i praksis spelar ei rekke andre faktorar inn. Rekrutteringa til gardsbruk er regulert verken etter eit strengt unilineært eller etter eit fritt bilateralt prinsipp. Likevel er det ingen fri "marknad" der kven som helst kan ta over. Det vil seie at gardsbruket må vere hovudeininga, og ikkje den genealogiske slektsgruppa. Huset er ei fleksibel og strategisk tilnærming til slektskap: kontinuiteten i eininga vert sikra ved overføringa av materielle og immaterielle verdiar mellom generasjonar. Det er ikkje fruktbart å forstå "naturen" og prinsippa i den sosiale orden ved slike motsetningar som eg kan finne, ved å fokusere på genealogisk gruppe. Mine informantar gjentek ikkje kritikklaust dei juridiske reglane, og det er stort rom for individuelle løysingar. I stor grad vert arvingen vald utifrå andre kriterium enn "best rett" og det vert tidleg lagt føringar på kven som er den "ønskte" arvingen. Av og til viser det seg at svigersonen er den (formelle og) reelle arvingen, og odelsjenter ser ut til å forstå sin situasjon slik at dei er avhengige av at ektefellen skal vere interessert i gardsdrift. Dette viser at Lévi-Strauss har introdusert eit nyttig analytisk reiskap for å forstå denne dynamikken.

9.2. Huset som intern eller ekstern struktur

Den britiske antropologen Roxana Waterson (1995) skriv at Lévi-Strauss sin teori har sitt utgangspunkt i sosial organisering i stratifiserte samfunn, der det er eit konkurranseforhold om rikdom og status mellom dei ulike einingane. Utgangspunktet for teorien finn Lévi-Strauss ved å sjå på historia, og han viser både til adelshusa i det feudale Europa og Japan, og det antikke Hellas. Kwakiutl-indianarane, som var Lévi-Strauss sitt empiriske utgangspunkt, hadde likeins ei stratifisert organisering. Waterson spør i sin artikkel kor grunnleggjande stratifisering er for å kunne nytte Huset som analytisk reiskap (ibid:49). Lévi-Strauss seier sjølv om Huset: "By gluing together real interests and mythical pedigrees, it procures for the enterprises of the great starting point endowed with absolute value" (Lévi-Strauss 1983:187). Waterson viser til at også Goody snakkar om hus på det europeiske kontinentet som noko som først og fremst er til stade hos aristokratiet (Waterson 1995:63): "…both in France and in England, the "house" or maison was a feature of the aristocracy rather than the bourgeoisie…" (Goody 1983:238). Likeins nemner Fox at fleire antropologar (Macdonald og Sellato) gjennom empiriske døme har komme fram til at Lévi-Strauss sitt omgrep er av minimal analytisk relevans i samfunn som er relativt ustratifiserte (Fox 1993:9). Huset vil, i følgje desse, berre vere relevant i samfunn som er stratifiserte og organisert rundt eit adelskap. Waterson konkluderer i sin artikkel likevel med at samfunn ikkje nødvendigvis må vere stratifiserte for å sjå dei som hus-baserte (Waterson 1995:56).

Det er ingen tvil om at det historisk har vore ei stratifisering mellom Hus (gardsbruk) i Noreg. Relasjonen mellom sjølveigarar og husmenn var tidlegare prega av at desse ikkje hadde samme rettigheiter i eit bygdesamfunn. Sjølveigaren kunne krevje arbeidskraft og betaling for leige av jord frå husmannen under sitt bruk. I dag er alle eigarar av gardsbruk sjølveigarar uansett bruket sin storleik, og om det historisk sett har vore ein husmannsplass. Om eg på grunnlag av materialet frå Vintervik i det heile kan snakke om ei stratifisering mellom gardsbruk i dag, vil det i så fall vere i relasjon til kva som blir oppfatta som ei rettferdig fordeling av rettigheiter og plikter (som eg skreiv om i kapittel åtte). I kapittel sju stilte eg likevel spørsmål ved om det sosiale minnet om relasjonen mellom "storbønder" og "plassingar" kan vere ein måte å forstå informantar sin nytte av termen "slektsbruk". Materialet frå Vintervik kunne vere interessant å sjå i forhold til andre regionar i Noreg, til dømes dei meir tradisjonelle jordbruksområda i Sør-Trøndelag og i Mjøs-traktene. I desse områda finn ein store jord- og skogbrukseigedommar med historisk tilknyting til adel, og ein har hatt eit langt meir utbygd husmannsvesen enn i ei trong vestlandsbygd. Som ein parallell til dette kan eg vise til Strathern si studie frå Elmdon (1981 og 1982). Jordbrukssystemet i England er svært ulikt det norske, og ein har ei stratifisering mellom innbyggjarane ein ikkje kan finne i Noreg. I Elmdon er det seks gods som baserer drifta på innleidd arbeidskraft, og om lag 1/3 av dei mannlege landsbybuarane er i 1960 tilsett som arbeidarar. Ein får slik også ein annan struktur på landsbygda. Landsbygda er dominert av skiljet mellom det å vere jordeigar og det å vere landbruksarbeidar (Strathern 1982:73).

I kva grad samfunn er stratifiserte eller ikkje, vil eg hevde er mindre interessant for å identifisere hus-baserte samfunn og nytte Huset som analytisk reiskap. I staden er det den interne dynamikken (eller strukturen) som er viktig. Dei grunnleggjande sosiale einingane (Husa) etablerer ein kontinuitet som ikkje vert regulert eksklusivt av avstamming eller andre "reine" prinsipp. I materialet frå Vintervik er likeins den interne dynamikken av interesse: korleis ein i dei enkelte Husa sikrar kontinuitet gjennom overføring av eigedommen mellom generasjonar. Skilnaden mellom kognatiske og unilineære samfunn kommenterer Lévi-Strauss slik:

The difference between cognatic societies and those with unilineal descent is therefore roughly comparable with the difference between arthropods and vertebrates. In one case, the societal "skeleton" is internal, and consists of a synchronic and diachronic mesh of personal statuses, in which each individual status is tightly bound to all the others. In the other case, the "skeleton" is external and consists of a mesh of territorial statuses, that is to say, a system of land tenure. These territorial statuses are exterior individuals, who are thus able, within the limits imposed by these outside constraints, to define their own position with a certain freedom (Lévi-Strauss 1987:128).

Slik eg les Lévi-Strauss vil det seie at Huset, som er å finne i kognatiske samfunn, både har ein intern og ein ekstern struktur. Den interne strukturen er individa sine relasjonar; det vil seie dei som til ei kvar tid "høyrer til der". Den eksterne relasjonen er i forhold til eigedomsrett i jord, som ikkje er knytt til personane. Det er dei personane som til ei kvar tid bur i Huset som ivaretek desse rettigheitene. Lévi-Strauss argumenterer slik for eit fokus på relasjonane heller enn på eininga, og då siktar han til relasjonen av allianse som ein institusjon som Huset skal tingleggjere (i alle fall gir det ein effektiv illusjon av dette). Den grunnleggjande eininga i Huset er ekteskapet; allianse og avstamming og spenningsforholdet mellom desse motstridande prinsippa (Lévi-Strauss 1987:155).

I Lévi-Strauss sin eigen bruk av Huset er det først og fremst ekteparet (eller ekteskapet) som er i hans fokus (i hans arbeid om elementære og komplekse strukturar (1969) er det også ekteskapet og reguleringa av dette som er i hans fokus). Huset reduserer spenninga i motsetninga mellom avstamming og allianse, og desse tilsynelatande uforeinlege prinsippa vert likestilte. Det vil seie at Huset "er" ekteskapet, eller ei tingleggjering av relasjonen mellom reprodusentar. Huset vil pragmatisk reprodusere seg sjølv, og ekteparet er under overvaking av forfedre. For eigarane av gardsbruka i Vintervik vert Huset reprodusert ved at eit ektepar ideelt sett etablerer seg og får barn. Barna (det nye ekteparet) tar over bruket og får barn, som igjen tar over. Eg har i dei føregåande kapitla vist at kontinuitet er svært viktig for mine informantar, både ein kontinuitet på dei enkelte gardsbruka og som bærarar av ein bygdekultur. Barna er den viktigaste sosiale mekanismen for kontinuitet, og andre løysingar for rekrutteringa blir vurdert som nødløysingar. I mitt materiale er det ei preferanse for eit agnatisk arveprinsipp og ei patrilokal busetting. I den gamle odelslova låg det nedfelt at det var eldste son som skulle ta over gardsbruka. Ein kan likevel sjå at det har blitt nytta alternative løysingar om det ikkje var mannlege arvingar, slik at ein også kan finne matrilinær arv og uxorilokal busetjing. Historisk har dette representert eit dilemma: søner blir "i slekta" medan døtrer "giftar seg ut" sjølv om det er døtrer som tar over Huset (jamfør kapittel seks). Denne forståinga kan kanskje kaste lys over kvifor ein også i dag kan finne ei viss motstand og reservasjon mot kvinner sin odelsrett.

Brox viser i sin artikkel (1964) at ekteskapsstrategiar er nært knytt opp til faktorar utanom slektskap. I den nordnorske bygda Laksnes var fiskerettigheiter knytt til eigedomsrett i jord, og praksisen var at berre søner tok over. I Laksnes praktiserte dei eksogami med folk frå andre bygder i løpet av den perioden Brox studerer (1890-1940). Denne strategien hindra at kvinner skulle krevje å få sin del av arven (ibid:42). Ein liknande ekteskapstrategi kan eg ikkje finne i dagens Vintervik, sjølv om ein historisk kanskje praktiserte strategiske endogami eller eksogami for å auke eller halde på Huset sin rikdom. I Vintervik har ein i langt større grad nytta odels- og åsetesretten enn i dei bygdene som Brox studerte.

I praksis viser det seg at det ikkje alltid er livsarvingar eller nokon i odelskrinsen som vil overta. Eg har mellom anna i kapittel fire, seks og åtte vist at det blir vurdert andre løysingar om det skulle vere nødvendig. Ein har gått til tilgifta slektningar, til "blodslektningar" utanom odelskrinsen og jamvel adopterte har tatt over før desse sin juridiske rett blei sikra. Det finnes også alternative strategiar, eller kriseløysingar, om det ikkje er livsarvingar med ektefelle som vil eller kan ta over, eller om ekteparet ikkje får barn. I materialet frå Vintervik kan eg finne bruk med einslege eigarar, nokre bruk står tomme og nokre blir faktisk seld som sjølvstendige einingar. Eit viktig empirisk funn, slik eg ser det, er at gardsbruket (Huset) representerer ei form for sosial organisering og kontinuitet sjølv om det verken er ei eining som har busetjing og/eller er i drift. Det vil seie at forestillinga om Huset vert oppretthalden sjølv om bruket ikkje eksisterer i praksis. Tilknytinga til Huset blir svekkja om det ikkje bur nokon der, difor er det ein fordel om Huset i det minste vert nytta som ein samlingsstad ved ferie og rekreasjon. Slik verkar det som om "kontakt" er viktig både for å rekne ein person som slektning og for å sikre kontinuitet i Huset som ei eining "i slekta". Over tid ser det ut til at Huset kan opphøyre om ein ikkje har klart å sikre ein form for kontinuitet gjennom drift. Dette skuldast nok også at det offentlege regelverket verkar slik at det er vanskeleg å halde på jordeigedommen om det ikkje er drift eller busetnad. Med bu- og driveplikten nedfelt i odelslova ligg det også ei oppmoding om at ein skal selje jorda så lenge det ikkje er i drift av eigaren, sjølv om det i dag vert påpeika at det er ei stadig auke i såkalla "passive eigarar" som representerer eit landbrukspolitisk og distriktspolitisk problem.

9.3. Gardsbruk som Hus, og kva så?

Eg har freista å vise at Hus er eit fruktbart analytisk reiskap på mitt materiale, og at det norske gardsbruket må vere eit ypparleg eksempel på samfunn ein kan kalle hus-basert. Eg vil slutte meg til det de Haan på grunnlag av materiale frå Nederland seier i sin konklusjon:

If land is treated as symbolic capital and used strategically to attain specific goals embedded in a wider economic, social, cultural and legal context, this may therefore lead to contrasting images within farm families and between farm families and other value systems (de Haan 1994:289).

Eg har i dei føregåande kapitla vist at eigarar av gardsbruk og deira etterkommarar er i ein situasjon der politiske og økonomiske interesser enno ikkje har redusert verdien av blodsband. Eg har også argumentert for at det synes viktig å ta vare på ulike verdiar. Det er desse verdiane som meir eller mindre konstituerer ei forestilling om blodsband. Gardsbruket er ei dynamisk eining i endring, både gjennom dei personane som bur der og deira val med omsyn til overføringa av desse verdiane. Gardsbruket blir meir enn ei bygning, ein opphaldsstad eller ei gruppe menneske, for gardsbruket kan samstundes bli forstått som ein metafor for ei sosial organisering som personifiserer bandet mellom tidlegare og framtidige generasjonar. Huset er ein viktig markør for å skape og vedlikehalde identitet og sosiale band (tilknyting). Dette gjeld både i bygdelandskapet og for eit kollektiv av slektningar som kjenner seg knytt til det. Slik blir "slekta" gitt identitet og forankring i tid og rom, og skaper "røter" og ei kjensle av "å høyre til". Som ein parallell kan eg her nemne Pina-Cabral si studie av det urbane Portugal (1997). Der finn han at medlemskap i eit visst Hus er viktig for å skape tilknyting i ei urban kontekst (ibid:79). Identiteten til familien vert synleg gjennom overføring av namn og eigedom. I tillegg er dei såkalla "familielegendene" sentrale for å vidareføre familieidentiteten (jamfør kapittel fem og sju). Desse familielegendene ligg nært opp til det eg har vald å kalle bruket og slekta si historie eller minne. Det sosiale minnet eller historia er konstruert rundt "ei slekt" og "eit bruk". Minnet vert etablert og vedlikehalde ved ulike seremoniar eller ritual der "slekta", "familien" og "Huset" står sentralt. Ein annan dimensjon ved bruket si historie er også den kjennskapen dei enkelte har til korleis jord har blitt distribuert, og kva som blir rekna for å vere "jord frå" eit gardsbruk (kapittel sju og åtte).

Likevel er det relevant å spørje kva meiningsinnhald det har at gardsbruka i Vintervik, og kanskje også norske gardsbruk generelt, kan bli sett på som ein variant av hus-baserte samfunn. Som eg skreiv i kapittel tre, er det ein svært liten del av innbyggjarane i landet som er knytt til landbruket som levebrød. Dermed vil min konklusjon gjelde ei svært lita gruppe av menneske på landsbasis. Eigarar av gardsbruk har både seld, delt frå jord og flytta på einingane sjølv om det har vore odelsrett på gardsbruka. Korleis kan Huset sin indre dynamikk "forklare" at nokon personar har vald å slutte drifta på bruket, lar bruk stå tomme eller seljer bruket anten som tilleggsjord eller som ei hel eining? Eg har i dei føregåande kapitla lagt vekt på at immaterielle verdiar er sterke, og at mine informantar derfor er opptatt av å halde på Huset som ei eining. Dette forklarar ikkje at bruk blir lagt ut for sal, både historisk og i notid. Slik kan det sjå ut til at ei forestilling om ein "marknad" har vore til stade i norske bønder si verkelegheit i lang tid. I dag viser dette seg særleg ved livsarvingar si vurdering av nedlegging av drifta på bruket. Nedlegging blir grunngjeven ved at små bruk ikkje blir rekna for økonomisk berekraftige i forhold til større bruk med potensiale for ekstensiv drift. Ein marknadstilpassa produksjon er heller ikkje eit nytt fenomen, då tilpassinga av produksjon for sal byrja med folkeauken og urbanisering på midten av 1800-talet. Det vil seie at gardsbruket ikkje for alle representerer ei moralsk eining, men også kan bli vurdert først og fremst som ei eining med eller utan eit potensiale for eit levebrød. Eigedomsrett er også viktig for tilgang på attraktive rettigheiter i eit bygdesamfunn. Det vil seie at jorda (og bygningane) representerer ein materiell verdi for arvingane. Dette utelukkar ikkje at det er viktig å halde eigedommen "i slekta", kanskje snarare tvert imot. I dag er små gardsbruk (og husmannsplassar) attraktive for ferie og rekreasjon.

Eg håpar eg med denne avhandlinga har gitt eit bidrag til grunnleggjande studie av slektskap i Noreg. Arv og suksesjon er transformering av rettigheiter frå medlemmar av ein generasjon til ein annan. Den empiriske ramma, gardsbruka og forholdet mellom eigedom, slektskap og arv, kan inspirere til å stille spørsmål ved føringane i det bilaterale slektskapsystemet når det kjem til overføringar av arvegods av ulikt slag. Gjennom transformering av materielle verdiar er det ikkje berre snakk om ein rein overføring av arvegods utan at nære slektningar vert emosjonelt engasjert i både transaksjonen og arvegodset. Arv har potensiale til å aktualisere slektskap på ein helt annan måte enn det vert opplevd i dagleglivet i det moderne Noreg. Slektskap er ikkje lenger rekna for å vere viktig for individet si tilknyting og identitet i samme grad som før. I dag kan det verke som om val, personleg "kjemi" og individuelle interesser er viktigare når det gjeld å avgjere om slektningar er moralske personar eller ikkje.

Samstundes vil ein kunne stille spørsmål om relasjonen mellom det private og det offentlege, eller meir presist: relasjonen mellom praksis og lovgjeving. Odelsretten legg føringar, men det er i folk sine handlingar - deira levde liv - ein kan få innblikk i korleis dei tenker, føler og handlar i forhold til rekruttering. Gjennom denne avhandlinga håpar at eg har fått fram kompleksiteten i overføringane av gardsbruk. Det er viktig å få fram korleis folk opplever gardsbruket som "noko meir" enn det materielle og "noko meir" enn ein forfedrestad, ikkje minst for framtidig lovgjeving, landbrukspolitikk og distriktspolitikk. Det er viktig å kunne stille spørsmål ved dei føringane som ligg bak ei kvar formell avgjersle om å ta over eit gardsbruk eller ikkje. Eg håpar at eg med denne avhandlinga har introdusert ei ny forståing for kva meining gardsbruket har i mine informantar si verkelegheit. Slik håpar eg også at mi fortolking av "korleis ting er" i Vintervik vil vere eit bidrag til mine informantar og andre som er interessert i desse spørsmåla.

Appendiks: Bønder sine arbeidsoppgåver

Daglege gjeremål

I dag er det 37 av dei 57 bruka som er i drift av eigaren. På desse bruka er det ulike daglege og årlege arbeidsoppgåver gardbrukarane må utføre. Gardbrukarar som driv på heiltid framhevar gjerne den store fridomen dei har i arbeidssituasjonen, og legg vekt på at dei ikkje kunne tenke seg å bytte arbeid med ein "vanleg lønnsmottakar". Ein bonde avgjer sjølv når dei ulike arbeidsoppgåvene skal utførast, han eller ho eig produksjonsmidla sjølv, er eigen arbeidsgjevar og arbeidsstad og bustad er ikkje skilde. Samstundes er mine informantar innforstått at arbeidet må gjerast i løpet av ei viss periode.

I Vintervik er drifta konsentrert rundt mjølkeproduksjon og kjøtproduksjon av storfe, gris eller sau (sjå figur A.1). Av daglege gjeremål er det særleg dyrestellet som er viktig. Alle kjøt- og mjølkeprodusentar må stelle dyra to gongar om dagen (sau, gris, storfe). Det første stellet blir tatt om morgonen ein gong mellom 06.00 og 09.00, og det siste stellet mellom 17.00 og 20.00. Mjølkeprodusentane må også mjølke kyrne to gongar om dagen, og på dei fleste bruka har ein jamt gjennom heile året påsett av kalvar og nedkomst av kalvar. Sauer krev mindre stell enn kyr, men lamminga vil gjere visse periodar meir hektisk for sauebonden. Ved produksjon av smågris må ein passe på når purkene skal grise. Ved produksjon av smågris er det vanleg praksis å ha det ein kallar puljepåsett, det vil seie at ein har fleire purker som skal grise i løpet av dei samme dagane og vekene. Nokon av svineprodusentane har ei type lausdrift med datastyrt foring

I tillegg til dagleg stell av dyra, kjem forefallande arbeid og vedlikehald av driftsbygningar, våningshus, driftsutstyr og maskiner. Både innmark, utmark og skog krev vedlikehald, og ny jord skal dyrkast. Ein gardbrukar har også papirarbeid å ta seg av. For eigarara av bruk med kombinasjonsdrift, vert det automatisk mindre tid til nydyrking, vedlikehald og det daglege stellet av dyra. Slike gjeremål fell då til kveldstid eller til feriar og helger. Ein av mine informantar på eit bruk med trippel kombinasjon sa mellom anna: "Skal ein no av gårde tidleg, og så er det ei ku som skulle ha vore påsett kalv, så blir det kanskje ikkje tid til det då. Ein har ikkje tid til å vere heime og vente på dyrlegen den dagen. Og så kan det bli for seint då…då gjeng det ein månad til neste gong, og detta bli dyrt det i lengden…"

Figur A.1. Oversikt over produksjonen på bruka med drift, tal for 1997-98

Bonden sitt arbeidsår

Arbeidsåret følgjer årssyklusen, og er betinga av klimatiske og værmessige forhold. Dei første månadene i året, januar og februar, er relativt rolege månader for dei fleste gardbrukarane. Dagane går med til dei daglege gjeremåla, og i tillegg må også sørgje for å vedlikehalde driftsbygningar og driftsutstyr. I tillegg er vintermånadene best egna for å ta ut tømmer og ved i skogen, då det er frost i jorda og ein kjem seg lettare fram. Mars, april og mai er meir hektiske månader for dei fleste, og ein må byrje på våronna. Ein må vende og så til nylagd mark, ein må så til korn før 17. mai, og ein må gjødsle. For sauebøndene vil mars og april vere tid for lamminga. Etter 17. mai skal sauene ut på beite. I dag er det ikkje så mange som har poteter, men for dei som enno produserer poteter til eige bruk eller sal, må dei brukarane sett potetene i mai. Juni er også ein hektisk månad. Sauene skal på sommarbeite, og det samme skal kyrne. Det er i dag påbod om at mjølkekyr skal vere ute i to månader om året. Nokon lar kyrne bli tørre for mjølk om sommaren, for å kunne sleppe dei på skogen og ta sommarferie. Andre mjølkeprodusentar må også i sommarmånadene mjølke kyrne to gongar om dagen. Rundt jonsok (24.juni) er det første slått av gras, anten i silo eller i rundballar. Som oftast er det meir enn ein person til å ta slåtten. Nokon få tørkar graset, særleg dei som har sauer eller hest. Nokon av desse nyttar seg då av ei mekanisk høytørke. Etterpå skal markane gjødslast igjen, slik at ein kan få ein god andreslått. Juli er ein rolegare månad, og ein nyttar gjerne sommarmånaden til å gjere utbetringar ved driftsbygningar sidan desse no er tomme. Dei fleste bøndene tar seg ferie denne månaden. I august skal kyrne tilbake frå sommarbeite. Ein har i midten av månaden andre grasslåtten. September og oktober er travle månader for sauebønder, då sauene skal ned att frå sommarbeite. Nokon av sauebøndene samarbeider om sauesankinga. Seinare skal lam og dei sauene som ikkje skal bli påsett til neste år, sendast på slakteriet. Dei som har korn må hauste dette før den første frosten, og dei fleste leverer dette til vidareforedling. Dei som har poteter må ta opp desse. På denne tida er det også storviltjakt, som for mange gardbrukarar er svært viktig og kjærkommen. I november og desember må sauebøndene sørgje for at sauene blir med lam.

Arbeidsåret kan til ei viss grad seiast å vere ritualisert i den forstand at dei ulike arbeidsoppgåvene gjentek seg til visse tider av året. Årlege gjeremål er betinga av klimatiske og værmessige forhold, og bønder forheld til datoar for å utføre dei ulike arbeidsoppgåvene. Arbeidet på gardsbruket er ein svært direkte måte å arbeide med den moralske jorda (jamfør kapittel åtte). Arbeidsoppgåvene har endra seg med dei mekaniske innretningane, men vert på sett og vis oppfatta som å vere dei samme arbeidsoppgåvene. Bøndene gir uttrykk for å både vere berarar av ein bygdekultur og er samstundes matprodusentane i landet, sjølv om dette kanskje har endra innhald samanlikna med ei nær fortid.

Referanseliste

Almås, Reidar
-1977: Norsk jordbruk. Det nye hamskiftet, Oslo: Gyldendal
-1983: Maskulinitet og femininitet på landsbygda i dag, Notat nr.3, NLVF´S Bygdeforskningsgruppe, Senter for samfunnsforsking, Universitetet i Trondheim

Almås, Reidar & Arild Bleksaune
-1991: Bondehusholdets ulike strategier for å overleve, Paper no. 10/91, Trondheim: Senter for bygdeforsking

Bauman, Zygmunt
-1993: Social spaces: cognitive, aesthetic, moral, i: Postmodern ethics (hans), Oxford & Cambridge: Blackwell Press

Barnes, J. A.
-1954: Class and committees in a Norwegian island parish. I: Human relations, vol. 7:39-58

Bestard-Camps, Joan
-1991: What's in a relative? Household and family in Formentera, omsett av Robert Pitt, New York & Oxford: Berg Publisher Limited

Bjørnstad, Siri
-1997: Odelsjentenes oppdragelse, Norges Landbrukshøgskole: Hovedoppgave ved institutt for økonomi og samfunnsfag

Bloch, Maurice
-1984: Property and the end of affinity, i: Marxist analyses and social anthropology, (hans), London & New York: Travistock Publications
-1995: The resurrection of the house amongst the Zafimaniry of Madagascar, i: About the House. Lévi-Strauss and beyond, Janet Carsten & Stephen Hugh-Jones (red), Cambridge: Cambridge University Press

Brandth, Berit
-1995: Bonden som maskulin konstruksjon, ARR 2-95, Trondheim: Senter for bygdeforsking

Bringslid, Mary Bente
-1990: "Homeparties" i Sommarfjord, Oslo: Det norske samlaget
-1996: Bygda og den framande, dr.avhandling, Institutt for sosialantropologi, Universitetet i Bergen

Brox, Ottar
-1964: Natural conditions, inheritance and marriage in a north Norwegian fjord, i: FOLK, vol.6,I, 1964:35-45

Boholm, Åsa
-1983: Swedish kinship. An exploration into cultural processes of belonging and continuity, Gøteborg: Acta universitas Gothoburgensis

Bolstad, Tove M.
-1995: Eiendomsforhold til gårder -om kårkontrakter og tilgiftedes rettigheter, Oslo: Landbruksforlaget

Bourdieu, Pierre
-1990: The logic of practice, omsett av Richard Nice, Cambridge: Polity Press

Carsten, Janet & Stephen Hugh-Jones
-1995: Introduction, i: About the house. Lévi-Strauss and beyond (deira), Cambridge: Cambridge University Press

Cohen, Anthony P
-1982: A sense of time, a sense of place: the meaning of close social association in Whalsay, Shetland, i: Belonging: Identity and social organisation in British rural cultures,(hans), Manchester: Manchester University Press

Connerton, Paul
-1989: How societies remember, Cambridge: Cambridge University Press

Dyrvik, Ståle
-1991: Grunntrekk i norsk historie. Fra vikingtid til våre dager, Rolf Danielsen, Ståle Dyrvik, Tore Grønlie, Knut Helle og Edgar Hovland (bidragsytarar), Oslo: Universitetsforlaget

Eldby, Hanne
-1996: Skal -skal ikke? Om odelsjenter og odelsgutter valg om overtakelse, rapport nr.4, Oslo: Landbrukets utredningskontor

Falk og Torp
-1991: Etymologisk ordbok, Oslo: Universitetsforlaget

Falkanger, Thor
-1984: Odelsrett og åsetetesrett, Oslo: Universitetsforlaget

Fjeld Halvorsen, Eyvind
-1975: Person- og slektsnavntradsisjoner i Norge, i: Stedsnavn/Stadnamn, Botolv Helleland (red), Oslo: Grøndahl & Søn forlag

Foster, G. M
-1965: Peasant society and the image of limited good, i: American Anthropologist, Vol.67:293-315

Fortes, Meyer
-1958: Introduction, i: The developmental cycle in domestic groups, Jack Goody (red), London & New York: Cambridge University Press

Fox, James J
-1993: Inside Austronesian Houses, Department of anthropology, Canberra: The Australian National University

Freeman, J.D.
-1961: On the concept of the kindred, i: Journal of the royal anthropological institute, 91: 192-200.

Goody, Jack
-1958: The developmental cycle in domestic groups, (red), London & New York: Cambridge University Press
-1976a: Production and reproduction. A comparative study of the domestic domain, Cambridge: Cambridge University Press
-1976b: Introduction, i: Family and inheritance : rural society in Western Europe, 1200-1800. Jack Goody, Joan Thirsk og E. P. Thompson (red), Cambridge: Cambridge University Press
-1983: The development of the family and marriage in Europe, Cambridge: Cambridge University Press
-1990: The oriental, the ancient and the primitive. Systems of marriage and the family in the pre-industrial societies of Eurasia, Cambridge: Cambridge University Press.

Gullestad, Marianne
-1984: Sosialantropologiske perspektiver på familie og hushold, i: Myk start- hard landing, Ingrid Rudie (red), Oslo, Bergen, Stavanger & Tromsø: Universitetsforlaget

de Haan, Henk
-1994: In the shadow of the tree. Kinship, property and inheritance among farm families, Amsterdam: Het Spinhuis Publishers

Hastrup, Kirsten
-1985: Culture and history in mediveal Iceland, Oxford: Clarendon Press
-1990a: Nature and policy in Iceland 1400-1800: an anthropological analysis of history and mentality, Oxford: Clarendon Press
-1990b: Island of anthropology: studies in past and present Iceland, Odense: Odense University Press
-1991: Antropologiske studier af egen kultur, i: Norsk antropologisk tidsskrift, nr 1/91:10-14

Helle, Knut
-1991: Grunntrekk i norsk historie. Fra vikingtid til våre dager, Rolf Danielsen, Ståle Dyrvik, Tore Grønlie, Knut Helle og Edgar Hovland (bidragsytarar), Oslo: Universitetsforlaget

Holy, Ladislav
-1996: Anthropological perspectives on kinship, London: Pluto Press

Homlong, Margrete, Guro Heimly, Kjerstin Nordås og Barbro Tveite
-1998: Kvinner og odel, Juridisk rådgivning for kvinner, Oslo

Howell, Signe
-1995: The Lio house: building, category, idea, value, i: About the House, Lévi-Strauss and beyond, Janet Carsten & Stephen Hugh-Jones (red), Cambridge: Cambridge University Press

Howell, Signe, Marit Melhuus og Olaf Smedal
-1996: Kinship- quo vadis. Meanings of kinship in Norway and beyond, research proposal Submitted to NRF (Norsk Forskningsråd)

Knoph, Reidar
-1993: Knophs oversikt over Norges rett, 10.utg., Oslo: Universitetsforlaget

Krogh, Erling
-1996: Etnosentrisk sosialantropologi og angsten for det nære, i: Norsk antropologisk tidsskrift, nr 4/96:245-274

Krokann, Inge
-1976: Det store hamskiftet i bondesamfunnet, Oslo: Det norske samlaget

Larsen, Anne Kathrine
-1981: Frøysa i Sunnylven. Naboskap på et vestnorsk mangebølt klyngetun i historisk og komparativt perspektiv, Hovudfagsavhandling, Institutt for sosialantropologi, Universitetet i Oslo
-1986: "Elska din granne men lat grinda stande" - sosialt samvær i en vestnorsk bygd, i : Den Norske væremåten, Arne Martin Klausen (red), Oslo: Cappelen
-1996: Nyere synspunkter på studiet av slektskap, i: Norsk antropologisk tidsskrift, 4/1996:290-301

Lévi-Strauss, Claude
-1969: The elementary structures of kinship, omsett av James Harle Bell og John Richard von Strumer, Boston: Beacon Press
-1983: The social organization of the Kwakiutl, i: The way of the masks (hans), omsett av Sylvia Modelski, Seattle: University of Washington Press
-1987: Anthropology and myth. Lectures 1951-1982, omsett av Roy Willis, Oxford: Basil Blackwell

Meløe, Jacob
-1990: The two landscapes of northern Norway, i: Acta borelia 1-1990:68-80

Morphy, Howard
-1995: Landscape and ancestral past, i: The anthropology of landscape. Perspecitves on place and space, Eric Hirsch and Michael O`Hanlon (red), Oxford: Clarendon Press

Nielsen, Finn Sivert
-1996: Nærmere kommer du ikke, Bergen: Fagbokforlaget

Otterstad, Oddmund
-1983: Co-operation among farmers in Norwegian agriculture in the post-war period. University of Trondheim, Department of sociology, Rural research group senter

de Pina-Cabral, João
-1997: Houses and legends: family as community of practice in urban Portugal, i : Family and kinship in Europe, Marianne Gullestad and Martine Segalen (red), London & Washington: Pinter

de Regt, Ali
-1997: Inheritance and relationships between family members, i: Family and kinship in Europe, Marianne Gullestad and Martine Segalen (red), London & Washington: Pinter

Roalkvam, Sidsel
-1998: Når naturens mirakler blir merket av tvil: noen refleksjoner rundt reproduksjonens bioteknologi, i: Norsk antropologisk tidsskrift 1998 (2-3):105-121

Rudie, Ingrid
-1969/70: Houshold organization: adaptive process and restrictive form. A viewpoint on economic change, i: FOLK:185-200
-1984: Myk start- hard landing, Oslo, Bergen, Stavanger, Tromsø: Universitetsforlaget

Schneider, David
-1980 [1968]: American kinship, a cultural account, Chicago & London: The university of Chicago Press

Segalen, Martine
-1997: Introduction, i: Family and kinship in Europe, Marianne Gullestad og Martine Segalen (red), London & Washington: Pinter

Siverts, Kari
-1979: Vedlikehold og Kontinuitet. Diskusjon av rekruttering til gårdsbruk på Osterøy, Institutt for Sosialantropologi, Universitetet i Bergen.

Skeie, Jon
-1950: Odelsretten og åsetesretten, Oslo: Gyldendal Norsk Forlag 

Smedal, Olaf H
-1994: Making place. Houses, lands and relationship among Ngada, Central Flores, dr. avhandling, Institutt og museum for sosialantropologi, Universitetet i Oslo

Strathern, Marilyn
-1981: Kinship at the core, Cambridge: Cambridge university press
-1982: The place of kinship: kin, class and village status in Elmdon, Essex. I: Belonging. Identity and social organisation in British rural cultures, Anthony P. Cohen (red), Manchester: Manchester University Press
-1987: The limits of auto-anthropology, i: Anthropology at home, ASA Monography no 25, Anthony Jackson (red), London & New York: Travistock Publications
-1992a: Parts and wholes: refiguringrelationships in a post-plural world, i: Conceptualizing society, Adam Kuper (red), London & New York: Routledge
-1992b: After nature. English kinship in the late twentieth century, Cambridge: Cambridge University Press

Søbstad, Torvald og Orwall Andersen
-1995: Eierskifte i landbruket, Oslo: Landbruksforlaget

Thorsen, Liv Emma
-1991: In the same kitchen, i: Ethnologia europea 21 (1):33-46

Vike, Halvard
-1994: Norden, i: Fjern og nær. Sosialantropologiske perspektiver på verdens samfunn og kulturer, Marit Melhuus og Signe Howell (red), Oslo: Ad Notam Gyldendal

Villa, Mariann og Barbro Vartdal
-1999: Omskriv det rurale!, i: Syn og segn, nr.2/1999:189-192

Wadel, Cato
-1991: Feltarbeid i egen kultur, Flekkefjord: Seek A/S

Waterson, Roxana
-1990: The Living House. An anthropology of architecture in South-East Asia, Singapore: Oxford University Press
-1995: Houses and hierarchies in island Southeast Asia, i: About the House. Lévi-Strauss and beyond, Janet Carsten & Stephen Hugh-Jones (red), Cambridge: Cambridge University Press

Østerud, Øyvind
-1978: Agrarian structure and peasant politics in Scandinavia, Oslo: Universitetsforlaget.

Avisartiklar:

Adresseavisen: 26.02.98
Aftenposten: 30.07.98
Bondebladet: 09.10.96, 14.01.98, 06.08.98, 25.03.99, 24.06.99, 16.09.99, 23.09.99
Nationen: 16.03.98, 17.03.98, 04.05.98, 03.06.98, 09.02.99
Verdens Gang: 09.06.97

Andre kjelder:

Aschehoug & Gyldendals Store Norske Leksikon, 1988, 2. utgåve, Oslo: Kunnskapsforlaget
Fylkesmannen i Møre og Romsdal, landbruksavdelinga, mai 1998. Kva med ressursane i jord og skog på mindre landbrukseigedommar i Møre og Romsdal?

http://odin.dep.no/ld/ 

Lov av 28.juni 1974, nr.58, om odelsrett og åsetesrett (odelslova), 1997, Cappelen Akademiske Forlag

NBS-notat - mars 1998, Norsk Bonde- og Småbrukarlag

NOU 1991(2a), Norsk landbrukspolitikk, Utfordinger, mål og virkemiddel

NOU 1991(2c), Norsk landbrukspolitikk

St.prp.nr.8 (1992-93), Landbruk i utvikling, Landbruksdepartementet

Utvalg for likestilling og rekruttering i landbruket 1997-98. Likestilling og rekruttering i landbruket, Rapport av 31.03.98

Noter

1.  Døme på dette er mellom anna E.E. Evans-Pritchard si studie av nuerane, Paul Bohannan si studie av tiv og Fredrik Barth si studie av swath-pathan. I Noreg er det, så langt eg veit, berre Kari Siverts som har utført ei antropologisk studie av rekruttering til gardsbruk (1979).

2.  Lévi-Strauss antydar også like trekk med mellom anna Hellas i antikken og det føydale Japan (Lévi-Strauss 1983:174). Sjølv nyttar han også teorien på ei rekke samfunn (1987).

3.  Mine informantar nyttar i daglegtalen omgrepa "gard", "bruk" og "gardsbruk" for samme eininga.

4.  I avhandlinga vil eg konsekvent nytte omgrepet informant når eg refererer til dei personane eg hadde kontakt med under feltarbeidet. Med omgrepet informant siktar eg alle, som på ein eller anna måte, har gitt bidrag til det eg forheld meg til som data eller materiale.

5.  På grunn av at eg har vald å anonymisere bygda, vil eg ikkje kunne sette opp dei lokalhistoriske kjeldene som referansar.

6.  I dei første fem månadene av feltarbeidet budde eg hos foreldra mine. Eg fekk mange positive tilbakemeldingar frå informantar på dette: "…ja, det skulle no vel berre mangle…Det ville no vere rart om du ikkje skulle klare å bu i lag med foreldra dine for denne korte stunda du er her…". Dei to siste månadene av feltarbeidet fekk eg leige eit "kårhus" på eit gardsbruk i Vintervik. Desse månadene var også kjærasten min til stades og han hadde sommarjobb i Vintervik.

7.  "Bygda" med stor "B" refererer til gardane som ligg oppover dalsøkket, og er dermed eit særnamn. Bygda med liten "b" er den diffuse nemninga av Vintervik som ei eining i forhold til andre bygder.

8.  Sjå nedanfor.

9.  Det er berre ei kvinne med i styret til Vintervik Bondelag.

10.  I Vintervik har det særleg vore populært med Tupperware-party, sminkeparty og smykkeparty.

11.  Matrikkel (frå latin, matricula: register), register over eit land sine jordeigedommar, der desse jordeigedommane bli angitt med skattetakst og skattebeløp. I Noreg utvikla matrikkelen seg på grunnlag av landskylda, det vil seie avgifta på jordeigedommen opprinneleg betalt i naturalia. I matrikkelen blei det då oppgitt kva kvar eigedom hadde å yte. Den eldste matrikkelen i Noreg er frå 1665, men blei seinare revidert og forbetra fleire gongar. Matrikkelskylda blei inntil 1976 nytta ved utrekning av eigedomsskatt (Aschehoug og Gyldendals Store Norske Leksikon).

12.  Omgrepet frihandel knyter seg vanlegvis til handel mellom land som ikkje er underlagt restriksjonar. Ved byrjinga av 1900-talet var det stort sett berre Storbritannia, Nederland og Danmark som i det vesentlege opprettheldt frihandelen frå 1860-åra (Aschehoug og Gyldendals Store Norske Leksikon).

13.  Med siste endringar ved lov av 28. februar 1997 nr 19 (i kraft av 1. mai 1997).

14.  Også denne endringa fekk tilbakeverkande kraft frå og med 1.januar 1965.

15.  Norges Bonde og Småbrukarlag.

16.  Leviratet, eller enkegifte, er praksisen der ein mann kan gifte seg med kona til sin avdøde bror. Deira eventuelle barn vil bli rekna for å vere den avdøde broren sine.

17.  Konkubina var ei kvinne ein mann levde i eit papirlaust ekteskap med. Tidlegare var barn av konkubina legitime barn, men no blei dei rekna som bastardar og hadde ingen legitim status (Goody 1983:77).

18.  De Haan sin bruk av omgrepet Hus er med utgangspunkt i Lévi-Strauss sitt omgrep, der det er eit skilje mellom huset som ei bygning og Huset som ein metaforisk konstruksjon av materielle og immaterielle verdiar.

19.  "The analysis of the term ódal, therefore, uncovers medieval conseptions of the world: it does not refer merely to property relations but to kin groups and even to cosmology and to the relation between man and nature. In this one term are juxtaposed myth and law, or, more exactly, they are connected as a unity as yet unbroken" (Gurevic 1977:6, referert i Hastrup 1985:201).

20.  Eg nærmar meg no historiske detaljer som tidlegare var av stor verdi. Kring 1650 blei skatten sett i forhold til landskylda. Landskylda var opphaveleg ein pris for jordleige for leiglendingar, frå den tida få bønder var sjølveigande. Snart gjaldt skylda alle bruk, som ei generell måling av bruket sin verdi både skatt og for arv. Det fans ei rekke lokale variantar, og i distriktet der Vintervik ligg blei til dømes verdien av bruk på 1600-1700 talet uttrykt i våg, pund og mark fiskeskyld. Kvart bruk på garden hadde sin del av skylda, og den med størst skyld på garden hadde bygslerett, eller rett til å fastsette kva område som skulle bli utleigd og fastsette leiga (Østerud 1978). Også i dag vert skyld nytta til å mellom anna rekne ut dei enkelte bruka si jaktkvote og del av fellesutgifter knytt til garden.

21.  Innmark er dyrka mark, medan utmark er udyrka mark og skog i dei tidlegare fellesareala.

22.  På nokon av gardane i Vintervik ser ein likevel at tuna ligg mest som før utskiftinga.

23.  Dei to første traktorane kom til Vintervik i 1947. Kjøparane måtte starte det ein kalla ein maskinstasjon for å få løyve til å kjøpe traktoren. Det vil seie at eigaren leigde ut traktoren med sjåfør til andre brukar. Utover 1950-talet blei allemannseige og denne formen for samarbeid mista sin funksjon (Otterstad 1983).

24.  Mål er eit areal på 1000 m2.

25.  Sjå appendix for ei oversikt over ulike arbeidsoppgåver på eit gardsbruk.

26.  På den andre sida kjem det fram i ei undersøking frå Troms at kvar fjerde bonde over seksti år rådar arvingane frå å ta over bruket (Bondebladet 23.09.99).

27.  Eg skal drøfte kva som ser ut til å ligge i det å vere "skikka" i kapittel seks.

28.  Etter det eg har fått med meg, så har ingen av dei som har tatt del i debatten peikt på at det tidlegare har vore liknande debattar om odelslova, jamfør kapittel tre. Nokon har også peika på at ei endring av odelslova kan vere i strid med grunnlova.

29.  Fotografia er meint som illustrasjonar, og har ikkje noko direkte samband med min informantar. Bileta har eg fått tak i gjennom museumslaget i Vintervik. Bileta er samla inn frå innbyggjarane sine private biletsamlingar.

30.  I sitt nyare arbeid er Strathern særleg opptatt av Ny Reproduksjonsteknologi (NRT). Legevitskapen har gjennom ny teknikk ein tendens til å visualisere fosteret som ein uavhengig person og individ på eit svært tidleg stadium. NRT har dermed, i følgje Strathern, ført til ei ytterlegare individualisering og fokusering på biologiske band. Denne konklusjonen kan ikkje utan vidare overførast til norske forhold, noko mellom anna Sidsel Roalkvam kommenterer i ein artikkel (Roalkvam 1998).

31.  Schneider hevdar at relasjonen mellom samleiet, eller aksepten av det, og nokre kulturelle aspekt ved amerikansk slektskap er grunnleggjande for slektskapssystemet.

32.  Når eg her snakkar om slektningar gjennom ekteskapet, kan det like mykje vere snakk om relasjonar basert på andre former for sosialt aksepterte samliv, mellom anna sambuarforhold.

33.  Sjølve ordet kjem frå cyn, som tyder "blodrelasjonar", og ráeden, som tyder "tilstand" (Freeman 1961:192). Ordet er gitt meininga "the being of kin, relationship by blood or descent (occasionally but incorrectly, by marriage; kinship" i Oxford English Dictionary. Kindred er nært knytt til omgrepet cognati i romersk lov.

34.  Dette er ein langt meir komplisert diskusjon enn eg vel å gå inn på her. Mellom anna kan ein gjennom DNA-testing stadfeste kven som er genitor. Elles gjer også NRT mogleg andre "fedre" som ikkje vert dekt av odelslova si formulering.

35.  Jamfør det eg nemnde om konsesjonslova i kapittel tre.

36.  Jamfør kapittel tre.

37.  Å prioritere mellom arvingane kan også føre til konflikter mellom arvingane, og mellom arvlatar og arvingane. Dette vil eg komme tilbake til i kapittel åtte.

38.  Jamfør det eg skreiv om den offentleg debatten om odelslova i kapittel fire.

39.  Jordataus er den lokale nemninga for odelsjente, og jordagut vert då odelsguten. Nemningane vert stort sett nytta av dei eldste informantane.

40.  Eg overprøver her Halgeir sitt minne med lokalhistorisk litteratur.

41.  Jamfør også kapittel to.

42.  Eg nyttar termen "slektsbruk" der mine informantar nyttar termen "slektsgard" for å ikkje forvirre med omsyn til dei juridiske termane gard og bruk.

43.  Sjå også kapittel åtte om hushald og busetjing.

44.  Connerton skiljer mellom tre ulike typar "minne": individuelt minne, kognitive minne og reproduktive minne (Connerton 1989:22). Individuelt minne er viktige for individ si konseptualisering av seg sjølv, og er i stor grad determinert av korleis ein ser på sine tidlegare handlingar. Kognitive minne er å hugse meininga bak noko: eit ord, ei handling eller liknande. Slike minne trengst ikkje repeterast. Reproduktivt minne er individ sin evne til å reprodusere visse handlingar. Denne siste formen for minne blir det gjerne ikkje stilt spørsmål ved når ein har fått det. Det er reelt nok i kraft av at ein utøver handlinga.

45.  Ein av dei faktorane som kjem fram i rapporten frå Landbrukets Utredningskontor er at eiga erfaring med arbeid på bruket verkar inn på ein arving si avgjersle om å overta eller ikkje overta eit bruk (Eldby 1996:63).

46.  Oppsett frå Larsen 1981:59.

47.  Jamfør kapittel tre.

48.  Jamfør kapittel tre.

49.  Andre vurderer dette annleis. Mellom anna fekk eg leige eit kårhus på eit av gardsbruka i Vintervik i to månader medan eg var på feltarbeid.

50.  Eg har her også hatt nytte av "Gard og Slekt".

51.  I Nederland er hovudregelen at ein arvlatar si ektefelle og barn har rett på like store delar av arven. Arvlatar disponerer 1/3 av eigedomen sin fritt (de Haan 1994:60).

52.  Sjølv om det i følgje lokalhistorisk litteratur viser seg at det i praksis har det vore ein utstrekt handel av odelsbruka i Vintervik, og eg reknar med at dette også kan gjelde for andre delar av landet.

53.  Ei undersøking som Landbruksavdelinga hos Fylkesmannen i Møre & Romsdal har gjort syner at berre 25 % av dei som har søkt om fritak for bu- og driveplikta kunne tenke seg å selje bruket. Berre 7 % stiller ingen krav om at kjøpar skal vere ein slektning (Fylkesmannen i Møre & Romsdal, 1998).

54.  Etter odelslova har ein rett til odelsløysing innan eit år frå den dagen då skjøtet til den nye eigaren er tinglyst (Odelslova § 40). Det vil seie at slekta sin retrait lignager er sterkt avgrensa i både omfang (odelskrinsen) og i tid.

55.  I nokon tilfelle har usemje om arven av slektsbruket fått dramatiske konsekvensar. I eit tilfelle eit anna stad i Noreg drap den yngre broren sin eldre bror på grunn av ein krangel om odelsbruket (VG 09.06.97).

56.  Som nemnd er skyld (landskyld) den gamle verdimålinga på jorda, vurdert utifrå høg eller lav bonitet. Sjå elles kapittel to.

57.  Termar som "fiktivt" slektskap er knytt opp til det ein kan kalle ei "antropologisk euroamerikansk etnosentrisme". Bakgrunnen for dette omgrepet er ideen om at menneske utvidar dei primære slektskapskategoriane til å omfatte personar som strengt tatt ikkje høyrer heime der (Larsen 1996:292).